Përkthyer prej Beqir Çelës

Durrës

Litho-Tipografia “Stamles”

1935

――――――――――――――――――

Lektura e dytë

――――――

Heroi si Profet

Muhamedi

Islamizma

(E premte, 8 Maj 1840)

        Prej kohnave të paqytetnueme të Paganizmës ndaj Skandinavasve në Veri vijmë në nji epokë feje shum të ndryshme ndaj nji populli shum të ndryshëm: Muhamedanizma ndaj Arabët. Nji ndërrim i madh; sa ndërrim e përparim që na rrëfehet këtu në gjendjen e gjithësishme të mendimeve të njerëzve!

        Tashti Heroi nuk nderohet mâ si Perëndí ndaj shokëve të tij, por si nji i frymëzuem prej Perëndije, si nji Profet. Këjo âsht e dyta faz’ e Adhurimit të Herojve; e para a mâ e vjetra mund të themi se ka shkue mos me u-kthye prapë. Në historín e botës nuk do të gjindet përsëri nji njerí, kurr kaq i madh, të cilin shokët e tij t’a marrin për Perëndí. Jo vetëm kaq, por na mund edhe të pyesim, me plot arësye: A pati vallë ndonji kohë, kur nji grumbull njerëzish e menduen me të vërtetë për Perëndí njeriun që e shifshin tue ndejtë në mes të tyne? Ndoshta jo: të shumtën e herëve ky ishte nji njerí që e mbajshin mend, ose që e kishin pamë. Mirëpo, as edhe këjo nuk mund të jet mâ. Prej këtu e tutje Njeriu i Madh nuk njihet mâ si Perëndí.

        Të mbajtunit e Njeriut të Madh për Perëndí ishte nji gabim trashanik i lashtërís, por prapë, le t’a themi se gjithmon âsht vështirë me dijtë se ç’âsht Ai, si t’a mbajsh dhe si t’a presish! Tipari mâ i shquem i historís së nji kohe âsht sjellja që ka ajo në mirëpritjen e nji Njeriu të Madh. Gjithnji, ndaj instinkteve të vërtetë të njerëzve, tek Ai gjindet dishka hyjnore. N’âsht se duhet t’a mbajmë sikur të jet Perëndí, të jet Profet a tjetërsoj, ajo âsht nji pyetje e madhnueshme për tânë kohët. Nga mënyra e të përgjegjunit kësaj pyetjeje, na, sikundër përmes nji dritareje të vogël, do të vështrojmë Brenda thelbit të gjendjes shpirtnore të njerëzve. Pse, në fund, Njeriu i Madh, siç vjen nga dora e Natyrës, âsht gjithmon po ajo gjâ: Odini, Lutheri, Johnsoni, këta shpresoj me ju a bâ të dukëshme se që të gjith, origjinalisht janë prej nji brumi. Vetëm prej të pritunit që u ka bâ bota dhe prej formave që kanë marrë janë kaq pamasërisht të ndryshëm. Adhurimi i Odinit na çudit – me rà më gjuj përpara Njeriut të Madh në shtangtí [1] dashurije dhe habitje për ‘tê dhe me ndiemë në zemrat e tyne se Ai ishte nji i zbritun prej qiejve, nji Perëndí. Këjo ishte mjaft e metë, por edhe me e pritë, për shembëll, nji Burns [2], sikundër bâmë na, a âsht ajo shka mund të quhet e plotë? Dhurata mâ e vyeshme që mund t’i japi Qielli Tokës, nji njerí «z h e n í» siç i themi na. Shpirti i nji njeriu dërguem me të vërtetë prej Qiejve me një lajm për né, ja këtê na e hedhin tej si nji vepër kote të zjarrtë [3], dërguem të na dëfrejë nj’a pak dhe pastaj të fundoset në hî, shkatërrim dhe shvjeftësí. Dhe nji pritje të tillë njij Njeriu të Madh, unë nuk e quej të plotë. Po të vej ré në zemrën e çâshtjes, njeriu mund t’a quejë ngjarjen e ndodhjes së Burns-it ndoshta mâ të shëmtueme, si nji që rrëfen të meta mâ të hidhërueshme në sjelljet e njerëzís, se sa vetë metoda Skandinave. Rânia e thjeshtë në shtangtí dashurije dhe adhurimi të pa-arësyeshëm nuk qe e mirë, por edhe nji mos-arësyetim i këtillë, bile mos-arësyetim fodullësije, pa pasun asnji pikë dashunije, âsht ndoshta mâ i keq. Këjo çâshtja e Adhurimit të Herojve âsht nji gjâ ndërruese përherësisht: e ndryshme në seicilën kohë dhe e vështirë për t’u-bâ mirë në ç’do kohë. Me të vërtetë mund të thuhet se zemra e gjithë detyrave të nji brezi âsht me e bâ këtê mirë.

        E kemi zgjedhun Muhamedin, jo si Profetin mâ të shquem, por si nji mbi të cilin jemi mâ të lirëshëm me folë [4]. Ai nuk âsht n’asnji mënyrë mâ i vërteti i tânë profetëve, por unë e çmonj nji të vërtetë. Mâ gjânë, mbassi nuk âsht rrezik për ndonjânin prej nesh m’u bâ Muhamedan, unë kam ndër ment të kallzoj gjith të mirat që mund të them për ‘Tê me të drejtë. Këjo âsht rruga me arrijtun në fshehtësín e tij: le të mundohemi me kuptue se si e gjykonte Ai botën; ç’desh të thoshtë bota për ‘Tê dhe ç’desh t’i thoshte Ai botës, ka me qenë ahere nji pyetje mâ e volitëshme për t’u përgjegjun. Hipoteza e jonë vijuese mbi Muhamedin që pranon se Ai ka qenë një çarlatan kurthengrefës, nji Rrenë e trupëzueme, dhe që feja e tij âsht vetëm nji tog dokrrash dhe marrëzish, tash mâ fillon me qenë e pamprojtëshme prej cilitdo nga né. Rrenat që tori ndeza e mirëkuptueme rreth ketij njeriu tash janë nji çnderim për né. Kur Peacocke [5] e pyeti Grotiusin [6], «Ku âsht prova e asaj përralle të pëllumbit, i cili çupiste bezele prej veshit të Muhamedit dhe merrej sikur t’ishte engjulli që i diktonte Muhamedit?», Grotius-i u përgjegj se nuk kishte provë. Me të vërtetë âsht kohë me i flakun këto të tâna. Fjala që foli ky njeri ka qenë udhërrëfyesja e jetës së nji qind e tetëdhetë miljun vetësh, këto nji mijë e dy qind vjetë. Këta nji qind e tetdhetë miljun vetë i bâni nji Perëndí, sikundër edhe né. Në këtê çast, nji numër mâ i madh i kreatyrave të Perëndís beson në fjalën e Muhamedit, se sa në fjalën e çdo njeriu tjetër. A duhet të pandehim se këjo gjâ, me të cilën rrojtën dhe vdiqën kaë shum kreatyra të Perëndís, qe nji copë sirtarije e shpejtësije dore e spiritizmë e nji magjistari të shkretë? Për pjesën t’ime unë nuk mundem me e pranue nji gjâ të tillë. Çdo gjâ tjetër e besoj mâ parë se këtê. Njeriut do t’i humbte mendja fare, në gjykimin mbi këtê botë, sikur t’ishte që çarlatanizma të rritej kësisoj dhe t’ushqehej këtu.

        Për fat të keq, kësi teorinash janë tepër të vajtueshme. Në qoftë se duem të kemi ndonji farë njohnije mbi Krijimin e vërtetë të Perëndís, le të mos u besojmë të tânave. Ato janë fruti i nji kohe skeptike, tregojnë paralizimin menduer mâ të hidhun dhe fjeshtësisht rrëfejnë vetëm jetën-e-vdekun të shpirtnave të njerëzve. Nji teorí mâ e pa Perëndishme, nuk mendoj se âsht shpallun mbi Dhé. Nji njerí i rremë themeloi nji fê? Bah, njeri i rremë nuk mundet me ndërtue nji shtëpí plitharësh! Në qoftë se ai nuk i din dhe nuk i ndjekë vërtetësisht cilësit e qereçit, të tullave dhe të çfardo lânde tjetër me të cilën punon, ajo që bânë ai nuk âsht shtëpí, por nji turrë qullavece coprash të ndryshme. Ajo nuk mundet me qëndrue për dymbëdhjet shekuj me përmbajtë nji qind e tetëdhetë miljun vetë, pork a me u-shembun fill atê çast. Njeriu duhet me shkue mbas ligjëve të Natyrës, me qenë drejtësisht në marëdhânie me Natyrën dhe vërtetësín e gjânave, ose Natyra do t’i përgjigjet: Jo, kurrsesi! Speciositetet janë specios [7] - ku, ku! – nji Cagliostro [8] shum Cagliostro, prîjsa botnuer të rândësishëm përfitojnë nga çarlatinizma e tyne vetëm për nji ditë. Asht nji lloj sikurse me nji bankënotë të falcifikueme: ata e largojnë prej duerve të tyne të pavlefshme dhe të tjerë e jo ata duhet me vuejtë për tê. Natyra shpërthen në flakë të zjarrta, Revolucione Franceze dhe të tjera të kësaj dore, tue shpallun me vërtetësi të tmerrshme se të holla të falcifikueme janë tue u-fabrikuem.

        Por për nji Njerí të Madh, veçanërisht për ‘Tê, unë do guxoj të them se âsht e pa-pranueshme me pasë qenë tjetërsoj, veçse i vërtetë. Këjo gjâ më duket themeli i parë i Tij dhe i gjith sa mund të gjindet tek Ai. As Mirabeau [9], as Napoleoni, as Burns-i, as Cromwell-i [10] dhe as cilido tjetër njeri i zoti me bâ dishka, nuk mundet me bâ gjâ, po nuk qe mâ parë në vetë-kushtim të plotë për atë gjâ, që âsht po ajo, me të cilën unë quej nji njerí të sinqertë. Më duhet me thânë se sinqertësia, nji sinqertësí e thellë, madhështore dhe zheniale, âsht karakteristika e parë e gjith njerëzve, për çdo heroizmë. Jo sinqertësia që quen vetëveten të sinqertë; oh, jo, këjo âsht me të vërtetë çâshtje shum e dobët, nji sinqertësí e cekët dhe mburravece, shpesh herë e vetëpuqëshme kryesisht. Sinqertësia e Njeriut të Madh âsht e asillojëshme që Ai nuk mundet t’a shprehi, âsht i vetëdijëshëm për pasinqertësí, pse cili njerí vallë mundet me ecë për nji ditë të tânë mbas ligjit të së vërtetës? Jo, Njeriu i Madh nuk mburret për sinqertësí, larg prej kësaj; ai ndoshta nuk e pyet veten fare në se âsht i tillë. Mâ mirë akoma, unë do thoshnja se sinqertësia e tij nuk mvaret prej atij vetë; ai nuk mundet me qenë ndryshe, përveçse i sinqertë. Mendja e tij âsht e bâme në këtê mënyrë; mâ së pari, ai âsht i madh prej kësaj. E frikëshme dhe e çuditëshme, e vërtetë si Jeta, e vërtetë si Vdekja, âsht gjithësia për’ tê. Sikur të gjith njerëzit t’a harrojshin vërtetësín e sajë dhe të baritëshin në nji hije të kotë, Ai nuk mundet. Në çdo çast Fytyra-e-zjarrtë ndrit’ së brendëshmi mbi’ tê; e pamohueshme, jah, shih! Shih atje! – unë dëshiroj që këtê t’a pranoni si përkufizimin t’im kryesuer mbi Njeriun e Madh. Këtê mundet t’a ketë edhe një njerí i vogël, pse ajo âsht për të tânë njerëzit që ka krijue Perëndia, por nji Njerí i Madh nuk mundet me qënë pa tê.

        I tillë âsht ai njerí që na e quejnë njeri origjinal: ai na vjen neve drejt për së drejti. Ai âsht nji lajmtar i dërguem prej Panjohtësís së Pakufishme me këshilla për né. Na mundemi me e quejtë Poet, Profet, Perëndí; - në nji mënyrë ose nji tjetër, né e ndiejmë se fjalët që flet Ai janë si fjalët e kurrnji tjetri. Drejt prej Faktit të Brendëshëm të gjânave; - ai jeton dhe ka me jetue me tê, në marëdhanie të përditëshme. Thash-e-themet nuk munden me e mshehun dot atê prej tij. Ai âsht i verbët, pa shtëpí, si mos mâ keq, tue ndjekun thash-e-themet; ajo [11] ndrit mbi tê së mbrendëshmi. Me të vërtetë, a nuk janë fjalët e tija nji farë çfaqmenie [12] - që neve na duhet me e quejtë për mungesë të nji emni tjetër? Asht drejt prej zemrës së botës që ky vjen dhe âsht pjesë prej Realitetit të parë të gjânave, Perëndia ka bâ shum çfaqmení, por edhe këtê, sa kaqë, a nuk e ka bâ Perëndia, të prasmen dhe mâ të mirën e të tânave? Frymëzimi i Fuqimadhit i jep atij të kuptuemit; na duhet me ndëgjue atê përpara të tanësh.

        Këtê Muhamed, ahere, në asnji mënyrë nuk do t’a quejmë si nji të Marrë dhe Theatrist, nji kurthengrefës të shkretë me ambicje të madhe të vetëdijëshme. Si të tillë na nuk mundemi me e marrë. Ai lajm i pastërholluem që dha Ai qe edhe nji i vërtetë e i brêndëshëm gjithashtu; nji zâ i gjallë e i drejtë, sado i ngatërruem, prej Thellësinës së panjohun, Fjalët e këtij njeriu nuk qenë të rreme, jo, as qenë të këtilla veprat e tij këtu posht. Asnji Marrëzí dhe Vetëmburrje nuk kemi tek Ai; por nji shuk të zjarrët jete, formue prej gjiut të Natyrës Vetë. Me ndezun botën, kështu kishte urdhënue Bamësi i botës. As fajet as të metat, bile as edhe pasinqertësit e Muhamedit, qoft’ që këto provohen kundër tij, mâ mirë se kurr, nuk mund t’a tundin këtê fakt të parë mbi ‘Tê.

        Tânësisht na bâjmë shume faje, mirëpo hollësinat e çâshtjes se mshefin qendrën e vërtetë të sajë. Faje? Unë mendoj se mâ i madhi i fajeve âsht me pasë vetëdijë që nuk bân asnji. Lexuesit e Ungjillit, mbi të tânë, duhej me pasë ditun mâ mirë. Kush quhet atje «njeriu si mbas zemrës së Perëndís vetë»? Davidi, Mbreti i Hebrejve, pat bâ mekate shum, krimet mâ të zes; atje nuk mungojnë mekatet dhe prandaj njerëzit e pa fé çfryjnë tue pyetun: A ky âsht njeriu i Juej, si mbas zemrës së Perëndís vetë? Çfrymja e tyne, duhet me thanë, se më duket nji gjâ e cekët. Ç’janë fajet, ç’janë hollësinat e përjashtëme të nji jete, në qoftë se msheftësia e brendëshme e sajë, mëshirësinat, orvatjet, e vërteta, e shpesh-humbuna, por e pasosuna betejë, të harrohet? Këjo nuk gjindet ke njeriu që ecën me drejtue hapat e tij. Prej të tânë veprimeve, për njeriun, a nuk âsht pendimi mâ i hyjnueshmi? Ju a them se mâ i pafalëshmi mëkat âsht vetë ajo vetëdije fodulle mbi asnji mëkat; ajo âsht vdekje. Zemra me të tillë vetëdijë âsht larg prej siqertësís, përvujtënís dhe faktit, âsht e vdekun: âsht «e kullueme» sikundër âsht «e kullueme» râna e thatë e e vdekun. Jetën dhe historín e Davidit, si na përshkruhen n’ato psalmet e tij, unë i quej si dhumerin mâ të vërtetë të dhânun mbi përparimin moral të nji njeriu dhe të nji lufte këtu poshtë. Të tânë shpirtnat fisnik tek Ai, kan me zbulue gjithmon betejën fisnike të shpirtit të nji njeriu zelltar nisun drejt së mirës dhe të pasosunës. Betej’ e humbun shpesh, e humbun dhimtunisht, mposhtun si për nji shkatërrim të plotë, por prap nji betej’ e pasosun kurrën e kurrës, gjithnji e rifillueme me lot, pendim e qëllim të vërtetë të papushtueshëm. E gjora natyrë njerëzore! Në të vërtetën, a nuk âsht ecja e nji njeriu gjithmon po ajo: «nji vijim të ranmesh?» Njeriu nuk mundet me bâ tjetër. Në kët element t’ashpër të jetës, ai ka me luftue për përpara, tash i ranun, i mposhtun fellësisht dhe gjithnji, me lot, pendim e zemër të përgjakun, i duhet me u-ngritë prap, i kushtuem rishtaz për përpara. Por që të jetë përpjekja e tij nji luftë besnike, e papushtueshme, jah, këjo âsht çâshtja e çâshtjeve. Shume hollësina të hidhëshme do t’i lâmë më nj’anë, në qoftë se shpirti i sajë âsht i vërtetë. Hollësinat në vet-vete nuk kane me na mësue kurr se shka âsht ajo. Unë besoj që na i keq-çmojnë fajet e Muhamedit, qoftë edhe si faje; por msheftësia e tij nuk mundet me u-gjind kurr tue ndejtun kësisoj. Na do t’a lemë mbas të tânë këtë çâshtje dhe, tue e siguruem veten se Ai rrëfeu nji gjâ të vërtetë, të pyesim me të drejtë, se ç’qe ose ç’mundej me qenë ajo gjâ.

        Këta Arabët, në mes të të cilëve lindi Muhamedi, janë nji popull i përmendun me sigurí. Vendi i tyne âsht i përmendun, nji banes’ e përshtatëshme, për nji racë të tillë. Male t’egër me shkëmbej të pakalueshëm, shkretina t’errta e të mëdha të përshkueme me rrypina blerimi: kudo që gjindet uj, atje ka dhe njomësí, bukurí, pemë të vogla erëdhânëse dhe druj rrëshine. Mendo atë horizont të gjânë e të shkretë râne, të zbrazët, të qetë, por si nji det râne që ndan nji vend të banueshëm prej nji tjetri të pa banuem. Atje je krejt vetëm, i lânun fill me gjithësin: ditën mbi ‘tê shkëlqen nji diell me rreze të padurueshme dhe natën hapet Qielli i madh e i fell me yjët. Nji vend i till âsht i përshtatshëm për nji racë njerëzish dorëshkathët dhe zemër-prekshëm. Në karakterin Arab gjindet dishka tepër e gjallë, tepër vepruese dhe prap tepër meditatuese, enthusiastike. Përsianët janë quejt Francezët e Lindjes, na Arabët po t’i quejmë Italianë oriental. Nji popull i talentuem e fisnik, njerëz me ndijenja të forta të palavrueme e ruejtës të hekurt të këtyneve: karakteristika e mendje-fisnikís dhe e hollësís. Beduini i egër e mirëpret të huejin në tentën e vet, por si nji njerí që ka të drejtë mbi çdo gjâ që gjindet aty. Qoftë shtegtari mysafir edhe mâ gjaksori armik i tij, ai, për me e gostitun ka me i therun dishka ka me i shërbye me miqësí hyjnore për tri ditë me radhë dhe ka me e përcjellun deri në rrugë, - dhe pastaj, me nji ligj tjetër kaq hyjnuer, ka me e vra, po mundi. Jo vetëm me fjalë, por edhe në vepra kështu. Ata nuk janë nji popull fjalaman, jo, janë të matun mâ tepër, por bukurfolës të pajisun, kurse flasin. Janë nji farë populli plotësisht të vërtetë. Sikundër e dijmë, nga gjaku janë Hebrej, por me atë vetëbindje të vdekun e të tmerët të Hebrejve, ata duket se bashkojnë dishka të hijëshme, të shkëlqyeshme, e cila nuk âsht hebraike. Ata bâjshin «konteste poezije» që përpara kohës së Muhamedit. Mbas thânies së Sale-it, [13] n’Okadh, në Jugë t’Arabís, bâheshin panajire të përvitshëm dhe atje, mbassi të mbarohej tregtimi, mblidheshin vjershëtorët e këndojshin për çmime, - dhe njerëzit e egjër mblidheshin me i ndëgjue këta.

        Nji cilësí hebraike dëftejnë Arabët; vulën e shum a të tâna vetijave të nalta: atê që mund t’a quejmë fetarësí. Që prej së lashti kane pasë qenë puntorë të zellshëm, si mbas dritës mendore të tyne. Ata adhuruen yjt, sikurse Sabianët; [14] po, adhurojshin shum trupa natyralë, - të cilët i njifshin si dhumerë, çfaqje të çastëshme të Bâmësit të Natyrës. Këjo qe e gabueshme, por prap jo plotësisht e gabueshme. Të tâna veprat e Perëndís, në nji kuptim, janë akoma dhumerë të Perëndís. Për né, siç ju thashë, a nuk mbahet nji farë merite me njohtë në tânë trupat e natyrës nji lloj dukmenije të pasosun, a sikundër e quejmë, nji «bukuri poetike?» Nji njeri âsht poet dhe nderohet për këtê, nderohet për foljen e këndimin e poezís, - ja nji farë adhurimi i shkrimë e i holluem. Arabët kan pasun shum profetën; secili nji mësues ndaj fisin e vet, si mbas dritës së tij mendore. A nuk gjejmë këtu, që herjet, provën mâ fisnike, akoma të ndijëshme prej cilitdo nga né, mbi ç’farë kushtimi dhe mendje-fisnikije që vlonte ndër këta popuj fshatarakë mendjeplotë? Kritikët Biblikal duken me qenë nji mendje që «Libri i Job-it» t’onë u-shkrue n’atê krahë të botës. Me përjashtim të tâna teorinave mbi ‘tê, unë atê libër e quej nji nga gjânat mâ të madhnueshme që mundi me krijue penda, në gjith kohët. Me të vërtetë njeriu e ndien si t’ishte hebraike; kaq gjithësí fisnike mbretnon në tê, e ndryshme prej patriotizmës fisnike a po prej sektarianizmës. Nji libër fisnik, Libri i tânë njerëzve. Ai âsht pasqyra e të parit zhvillim të problemit mâ të vjetër e të pasosun, - të destinimit të Njeriut dhe të sjelljevet të Perëndís me atê këtu mbi dhé. E tâna në nji radhitje të shkurtën e të rrjedhëshme; madhështore në sinqertësín dhe thjeshtësín e sajë, madhështore në melodín epike dhe përgjegjen ngushëlluese. Atje gjindet syni i vigjëllues dhe zemra e butë e kuptuese. Kaq e vërtetë fund-e-ekrye; pamje e vërrtetë dhe vision për gjith gjânat, lândore jo mâ pak se sa shpirtnore. Kali, - «vall’a mos e ke mveshun qafën e tij me gjëmim?» «Ai qesh përpara shungullimit të shigjetës. Të këtillë shëmbëllime të gjallë nuk u pikturuen kurr mâ. Pikëllim dhe Ngushullim hyjnuer, mâ e vjetra melodi e korshme, e dalun si prej zemrës së njerëzimit, - kaq e butë dhe e madhnueshme: si mesnatë e verës, si bota me detet dhe yjët! Unë mendoj se as n’Ungjill as gjëkundi gjetkë nuk âsht shkrue gjâ me vlerë letrare të barazueshme.

        Për Arabët idoltar nji nga mâ të vjetrat e gjânave të gjithësishme t’adhurimit ka pasë qenë ai Guri i Zi që mbahet énde brenda ndërtesës së quejtun Qâbe, në Mêqe. Disdorius Sicilius [15] e përmend Qâben, në nji mënyrë të pagabueme, si mâ të vjetrin e mâ të nderuemin tempull në kohën e sajë, d.m.th. gjysëm shekulli përpara Krishterimit. Silvistre de Sacy [16] thotë se ka ngjasë që Guri i Zi të jet nji Aerolitë. N’atê rasë dikush kishte me e pamë tue rá prej Qiellit. Tashti ai gjindet pranë pusit Zem-zem dhe Qâbeja âsht ngrehun sipër të dyve. Në tânë vendet, pusi âsht nji send i bukur e tërheqës, kah gurgullon si jeta prej zemrës së dheut, por mâ tepër bâhet i tillë ndër këta vende të thatë e të nxehtë, ku âsht i pari kusht i qenies. Pusi Zem-zem e merr emnin prej ujit të tij gurgullues, zem-zem. Vendësit mendojnë se ai âsht pusi që gjeti Haxhireja me Ismailin e sajë të vogël në shkretëtinë: aeroliti dhe ai u përshenjtnuen dhe prej mijra vjetësh kan pasun sipër tyne ndërtesën e Qâbes. Nji send me të tërhejek vrejtjen âsht këjo Qâbeja. Ajo qëndron atje edhe kësaj ore e mveshun me rrobën e zezë që i dërgon Sulltani për çdo vjet: njizet e shtatë kubit [17] e naltë, qemerlije, me dy rradhë xhevahirësh, me serë llambash festimi dhe stolisun me zbukurime të pashembëllyeshëm: llambat kan me u-ndezun sonde prap, - me shkëlqye përsëri ndën yjët. Nji copë autentike e së shkuemes mâ të lashtë. Ajo âsht Kibleja e gjith Myslimanëve. Prej Delfit gjer në Marroko, syt e falësve të panumërt, kthehen drejt asaj pesë herë në ditë, sot e për çdo ditë. Ajo âsht nji nga qendrat mâ të rândësishme në Banimin e Njerëzve.

        Qe nga shejtnia e mveshun këtij Guri të Qâbes dhe Pusit të Zemzemit nga ana e haxhijve që vijshin këtu, prej gjith fiseve t’Arabís, që Mêqeja filloi e u-formue si Qytet. Po, nji qytet i madh dikur, me gjithse tashti i shkatërruem mjaft. Ajo nuk ka dhurata natyrale për qytet: âsht e ngrehun në nji zbraztín rânore në mes të disa kodrash lakuriqe e të xhveshuna, larg prej detit, dhe nevojat e përmbajtjes së sajë, bile buk’e gojës, mâ e para, duhet të përmbushen prej së jashtmi. Mirëpo kaq shum haxhij që vejshin atje kishin nevojë për strehë dhe e vërteta mâ e parë âsht se të tânë vendet e haxhillikut bâhen qendra tregtie. Ditën e parë që të bashkohen haxhijt janë mbledhun edhe tregtarët; pse atje ku njerëzit e shohin shoqi-shoqin të mbledhun për nji qëllim, aty gjejnë se mund të përmbushin edhe qëllime të tjerë, të cilët mvaren prej të mbledhunit së bashku. Kësisoj Mêqeja u-ba Panajiri i gjith Arabís dhe pazari kryesor e magazia e tânë tregtís që mundej me u-zhvillue midis vendeve t’Indís dhe atyneve të Perëndimit si Egjiptit, Sirís, bile dhe Italís. Dikur pat nji popullsí prej nji qind mijë frymësh që ishin blemësit dhe ngarkuesit e nj’ atyne prodhimeve të Lindjes dhe Perëndimit, që i importojshin në dobi të tyne për misër dhe grun. Qeveria ishte nji farë republike aristokratike e shrregullt dhe jo pa nji fije theokraci. Dhjetë burra prej nji fisi të parë, zgjedhun në nji mënyrë të doesidoshme, ishin qeveritarët e Mêqes dhe Mbajtësit e Qâbes. Kurejshët ishin fisi kryesor në kohën e Muhamedit dhe familja e tij qe nga ky fis. Mbetja tjetër e Kombit, e ndame dhe e veçueme prej shkretinash, rronte ndën qeverina patriarqike të njillojëshme e trashanike të kryesueme prej nji a mâ shum vetësh: barij, mbartës, tregtar, përgjithësisht edhe grabitës, përnjiheri, që kërlesheshin shpesh në luftë me nji fis, a me të tânë, lidhun tok prej asnji sharti të njohun, sikur të mos ishte këjo mbledhje që bajshin në Qâbe, ku bashkoheshin të tâna format e idolatrís arabe, në nji zbukurim të përbashkët; - kryesisht të mbajtun prej lidhjes së pashkatërrueshme të gjakut e të gjuhës së përbashkët. Në këtê mënyrë Arabët jetuen për shekuj të pa spikatun në botë: nji popull me cilësina të mëdha, që pritshin me pavetëdije ditën, në të cilën kishin me u-bâ të spikatuna në botën mbarë. Idolatrit e tyne duken me pasë qenë në nji gjendje të shkatërrueshme; shum prej përmbajtjes së tyne në mos-kuptim e sipër dhe në thartuemje. Lajme gjysëm t’errta, mbi ngjarjen mâ të rândësishme në botë, Jetën dhe Vdekjen e Njeriut Hyjnuer të Judhés, shenja dhe shkaku i përnjiherët i ndërrimit të panjehshëm të njerëzve të tânë në botë gjatë nji udhëtimi shekullor, patën sosun edhe n’Arabi e vetvetiu nuk mundeshin me prodhue tjetër veçse thartuemje edhe atje.

        Qe në mes këtij populli Arab, ndër rrethana të këtilla, në vitin 570 mbas Krishtit, që Muhamedi u-lind. Ai qe nga familja e Hashimit, prej fisit të Kureishit, siç thamë mâ parë dhe, sado i vorfën, në përpjekje me njerëzit e parë të vendit të tij.

        Po thue se që kur lindi, i vdiq i Ati. Në moshën gjashtë vjeç humbi edhe t’Amën, - nji grue e përmendun si për bukurín ashtu edhe për vjeftjen e kuptimin e sajë, - tue mbetun ndën kujdesjen e Gjyshit të tij plak, njij plaku, nji qind vjeç. Nji plak i mirë: i Ati Muhamedit, Abdullaj, qe mâ i riu i djemvet të tij dhe ai mâ i përkdheluni. Në Muhamedin, Ai shihte me syt e tij të vjetruem, nji shekull të motnuem, Abdullahun të ardhun rishtaz në jetë, tânë ç’meti prej Abdullajt. Ai e deshi bonjakun e vogël me të tepërme dhe thoshte shpesh që të kujdeseshin për atë djalosh të bukur, pse në tânë fisin e tyne nuk kishte gjâ mâ të vjefshme se ai. Në vdekjen e tij, kurse djalthi ishte vetëm dy vjeç, ai ia la në kujdes Ebu Talibit, ungjit mâ të vjetër, i cili mbetesh tashti i pari i shtëpis. Në praní të këtij ungji, nji njeriu të drejtë dhe t’arësyeshëm, me gjith kuptimin e fjalës, Muhamedi u-rrit në mâ të mirën mënyrë arabe.

        Muhamedi, kur u-rrit, e shoqnonte t’ungjin ndër udhëtime tregtare dhe të tjera si këto. Në moshën tetëmbëdhjetë e gjejmë si luftëtar, mbas t’ungjit. Por ndoshta udhëtimi mâ i rândësishëm i tij âsht nji që na shënohet në nji datë disa vjetë mâ përpara: nji udhëtim në Panajirin e Sirís. Këtu, së pari, djaloshi erdhi në përpjekje me nji botë po thuej se të huej, - me nji element me rândësi të pafundëshme për ‘Tê: me Fén Krishtene. Nuk di se si t’ju a shpjegonj atê «Sergius-in, Murgun Nestorian, me të cilin thuhet se Ebu Talibi dhe Muhamedi kan fjetun tok: as që munden me ju thanë se sa do të kishte mundun me i mësue çdo murg njij kaq të riu. Me plot mundësi, duket me qenë e shtueme me të tepërme këjo çâshtje e Murgut Nestorian. Muhamedi ishte vetëm katërmbëdhjetë vjeç dhe nuk dinte tjetër gjuhë, përveç së tijës. Nji pjesë e madhe gjânave në Sirí duhet t’i jenë dukun si nji përziemje e panjohtun dhe pakuptim për tê. Mirëpo syt e këtij djaloshi ishin të hapun: dhençka prej shum gjânave, pa dyshim, do të futeshin Brenda shpirtit të tij, ku kishin për të mbetun tepër enigmatike, deri sa nji ditë, në nji mënyrë të çuditëshme, t’arriheshin në pikëpamje, besime dhe kuptime. Këto udhëtime në Sirí, ndoshta, qenë fillimi i shum gjânave për Muhamedin.

        Edhe nji gjâ tjetër nuk duhet harrue: ai nuk pat shkollim; prej atij që quejmë na shkollim, nuk pat aspak. Harti i shkrimit sapo ishte futun n’Arabí dhe duket me qenë i vërtetë mendimi që Muhamedi kurr nuk dijti me shkrue! Jeta e Shkretinës, me përvojat e sajë, qe e tânë edukata e tij. Ato që mundej me përvetësue me syt e vet prej kësaj Gjithësije të pakufishme, që nga vendi i tij i errët, kaq dhe jo mâ tepër mundej me dijtë. Asht nji gjâ e çuditëshme këjo e të mos pasunit libra, po të mendohemi mbi ‘tê. Përveç sa mundej me pa vetë dhe me ndëgjue prej pëshpëritjesh të pasigurta, Brenda shkretinës së mbyllët t’Arabís, Ai nuk mundej me dijtë gjâ. Mendjesia që kishte qenë në botë që mâ përpara, ose që ishte në nji largësí prej tij, ishte kaq’ e dobishme për ‘Tê, sikur mos me qenë fare. Nga shpirtnat vëllazën të të mëdhejve, votrat e flakëve udhërrëfyese ndër kaqë vende e kohna, asnji nuk ka marëdhânie me këtê shpirt të madh, Ai gjindet atje vetëm, përposh e fellë në gjun e Shkretinës, dhe i duhet me u-rritun kështu, - vetëm me Natyrën dhe Mendimet e tij.

        Por ai ishte rrëfyem, që prej nji moshe të ré, si njeri plot mend. Shokët e tij e quejtën Al Emin, Besniku. Nji njeri i së vërtetës dhe i besës; i vërtetë në çfardo që bânte dhe çfardo që kuvendonte e mendonte. Ata vûnë ré se ai gjithmon flitte dishka plot kuptim. Nji njerí i parrëmbyem në fjalë, i heshtun kur s’duhej me thânë gjâ, por i qëllimshëm, i mençëm dhe i sinqertë, kur fliste, gjithmon tue i hudhun dritë çâshtjes. Këjo âsht e vetmja bisedë e vjefshme për t’u-folun. Për të tânë jetën e gjejmë se ka qenë mbajtun prej të tjerëve si nji njerí plotësisht i qendrueshëm, i vëllaznuem edhe i drejtë. Nji karakter serioz dhe i sinqertë, por prapë i dhimbsun, i shoqnuem, bile dhe shakatar; - nji qeshje e mirë në buzën e tij. Ka njerëz që qeshja e të cilëve âsht kaq e rreme sa edhe çdo gjâ tjetër rreth tyne; këta nuk mund të qeshin. Njeriu ndëgjon shpesh të bâhet fjalë dhe për bukurín e Muhamedit: fytyra e tij e hijëshme, mendje-ndritun dhe e ndershme, në ngjyrë të përzieme kuq-e-kaferenjë dhe syt e zez të shkëlqyeshëm. Bile mue më pëlqen edhe ai dell i zi, që i ngrihesh në ball kurse nxehej, porsi delli formë-patkue në Redgauntlet të Scotit. Ky delli i zi mbi ball ishte nji tipar i dallueshëm i familjes së Hashimit dhe Muhamedi, siç duket, e kishte mjaftë të dukshëm. Nji njeri vetveprues, ndjenjë-bindshëm, por prap i drejtë, i sinqertë. Plot frymëzime t’egra, zjarr edhe dritë, me vleftë të paqekëshme, por krejt të palavrueme, ky njerí punon në fellësinën e Shkretinës, me bâ atje detyrën – e – jetës së tij.

        Se si hyni qahjà ke Hatixheja, nji vejushe e pasun, dhe, me punë të sajë, shkoi prap në panajiret e Sirís, se si i rregulloi të tâna me besnikí e drejtësí, që kuptohen kjartaz; se si u-rrit mirënjohja dhe dashunia e sajë për ‘tê dhe historia e martesës së tyne âsht plotësisht e bukur dhe me kuptim, sikundër na e tregojnë autorët arabë. Ai kishte nji zet e pesë, ajo dyzet, megjithqë akoma qe e bukur. Ai ngjan’ me pasë shkue nji jetë të tepër-dashurueshme, të paqëshme dhe të plotë me këtê bâmirëse që u-martue, tue dashurue me të vërtetë atê dhe vetëm atê. I shkon me të tepërme kundra teorís së Çarlatanit, ky fakt i të jetuemit të tij në këtê mënyrë kaq të zakonshme, plotësisht të qetë dhe të rëndomët, deri sa u-tulat zjarri i viteve të tij. Ai i mbushi dyzet vetët mâ parë se të fliste për ndonji mission prej Qielli. Të tânë shrregullít e tij, të vërteta dhe të ngjizuna, nisin mbas të pesëdhetit vit, kurse Hatixheja e mirë kishte vdekun. Me gjasë, deri në këtê kohë, e tânë «ambicja» e tij pat qenë me shkue nji jetë të ndershme dhe «fama» e tij, deri këtu, qe kënaqun vetëm me opinionin e mirë të fqinjëve që e njifshin. Po thue se nuk qe deri sa nisi me u-plakun, kur zjarri i dëshirave të zemrës së tij u-tulatë, kur paqa po bâhej gjâja kryesore që mund t’i jepte këjo botë, që Ai filloi nga «kariera e ambicjes», tue përgënjeshtrue gjith karakterin e qenien e tij të mâ parëshme, dhe u-ngrit, si nji çarlatan i keq e zbllof, me fitue atê që nuk mundej me e gëzue mâ: unë, për pjesën t’ime, nuk kam besim në asnji gjâsend të këtillë!

        Oh, jo, ky Bir zemër-fellë i Shkretinës, me syt e tij të zez të shkëlqyeshëm dhe me të fellin shpirt shoqnor të hapun, kishte të tjera mendime në vete, në kâmbë t’ambicjes. Nji shpirt i madh i qetë; Ai qe nji nga ata që nuk munden me qenë përveç se të vërtetë, të cilin vetë Natyra e kishte shënue me qenë i sinqertë. Kurse të tjerët ecshin mbas formulash dhe thash-e-themesh, ky njerí nuk mund t’a mshifte veten nga formula; ai ishte vetëm, me shpirtin e tij dhe realitetin e gjânavet. Mysteri i madh i Qenies, siç ju thashë, ndritte së brendëshmi mbi ‘tê, me gjith tmeret dhe shkëlqimet e sajë dhe as nji thash-e-theme nuk mundej me e mshefun atë fak të parrëfyeshëm, «Unë jam këtu!» Njii sinqertësí e këtillë, siç e quejtëm, ka në vete me vërtet’ dishka hyjnore. Fjala e nji njeriu të tillë âsht nji zâ i drejt-për-drejtëshm nga Zemra e Natyrës vetë. Njerëzit e ndëgjojnë dhe duhet me e ndëgjue pa tjetër; - çdo gjâ tjetër âsht erë në barazim me ‘tê. Që prej së lashti, që në shtegtimet dhe udhëtimet e tij, me mijra mendime patën vlue brenda këtij njeriu: Ç’jam unë? Ç’âsht këjo gjâ e pakufishme, ku po rroj, të cilën njerëzit e quejnë Gjithësí? Ç’âsht jeta, ç’âsht Vdekja? Ç’duhet të besoj unë? Ç’duhet të bâj unë? Gurët e zez të malit Hara, të malit Sinai dhe ranishtat e errëta e të vetmueme nuk përgjigjeshin. Qielli madh që vërtitej qetësisht mbi krye, me yjt e tij vizëllues, nuk përgjegjej. Nuk kishte asnji përgjigje në këto. Vetë shpirti i tij, me atê frymëzim të Perëndís që gjindej brenda tij, duhej të përgjigjesh.

        Ajo âsht gjâja për të cilën të tânë njerëzit kan me e pyete veten, të cilën edhe né, nji lloj, e kemi me pyetë e përgjegjë. Ky njerí i palavruem këtê gjâ e ndieu me qenë me nji rândësí të pakufishme; gjânat tjera të gjitha s’kishin asnji rândësi në barasim me tê. Në hipotezat e kundraprovueshme, të Sekteve grek, në traditat e dyshimta të Hebrejve, në doket e marrishme t’idolatrís arabe, nuk kishte përgjigje. Po e përsëris se nji Hero ka këtê cilësí të parë, të cilën tash me të vërtetë, mundemi me e quejtë të parë dhe të mbrame, Alfën dhe Omegën e gjithë Heroizmës së tij, që Ai, nëpërmes dukjeve të gjânave, vështron përbrenda gjânavet. Përdorimi dhe zakoni, thash-e-themja e formula e nderueme: këto të tâna janë, ose nuk janë, të mira. Përmbrapa dhe përtej gjith këtyne, gjindet dishka me të cilën këto të tâna duhet me pasë të përpjekun, me qenë hija e sajë, ose ndryshe janë idolatrí: «copa druni të zi që pretendojnë me qenë Perëndí;» që për shpirtin e sinqertë âsht nji tallje e kotë dhe nji urrejtje. Idolatrít e përarueme si kurr mâ bukur, dhe të mbikqyruna prej kryetarësh Korejsh, nuk vlejnë gjë për këtê njerí. Megjithse njerëzit të tânë shkojnë mbas tyne, ç’të mirë bije këjo? Realiteti i madh qëndron atje, tue ndritun mbi ‘tê. Ai duhet me u-përgjegjun drejt atje, ose me humbun tmerësisht. Tash, bile tash, ose ndryshe në gjithë përjetësín kurr. Përgjigju, duhet t’a gjejsh nji përgjigje. – Ambicje? Ç’vleftë mund të kishte Arabia e tânë për këtê njerí, me gjithë kunorën e Herakliut të Greqís, të Korsejve të Persís dhe tânë kunorat e Tokës – ç’mund të vlejshin këto të tâna për ‘tê? S’qe prej Tokës që ai donte me ndëgjue, por prej Qiellit naltë dhe prej Ferrit përposh. Kunorat e mbretnít e gjithlojshme, ku kishin me qenë ato të tâna për pak vjet të shkurtën? Me qenë Sheiku i Mêqes, ose i Arabís dhe me pasë nji copë dru të përarueme në dorë, - a kishte me qenë ky ngushullimi i njeriut? Unë bindërisht mendoj se jo. Na do t’a lemë tânësisht këtë hipotezën e çarlatanizmës, si të pa vlefshme, bile jo edhe kaq të lejueshme, por kryesisht me vleftë për t’u flakun prej nesh.

        Muhamedi e kishte zakon për çdo vjet, në muejin Ramazan, me u-tërhequn në vetmí dhe qetësí, simbas zakonit arab, sikurse ishte me të vërtetë zakoni i Arabve, nji zakon i lavdueshëm, të cilin, mbi të tânë, nji njerí i tillë kishte me e gjetë të natyrëshëm dhe të dobishëm. Me u-marrë vesht me zemrën e tij në qetësín e maleve tue qenë dhe vetë i qetueme e i «hapun ndaj zânave të heshtun», ky ishte nji zakon i drejtë dhe i natyrshëm. Muhamedi ishte në të dyzetin vjet, kur, mbasi qe kthye në nji shpellë ne mal të Harës, afër Mêqes, në muej të Ramazanit, për me e kalue kohën në të falun dhe në të menduem mbi ato pyetje të madhnueshme, nji ditë i tha të shoqes, Hatixhes, e cila këtê vjet ishte familjarisht me ‘tê, ose aty ngjat, se me përkrahjen e veçantë e të parrëfyeshëm të Qiellit ai tash e kishte zbuluem gjithshka, nuk ishte mâ në dyshim e errësinë, por e shihte të tânë: Të gjitha këto idole dhe formula nuk ishin gjâ, veçse copa druni të pavlefshme, se ishte nji Perëndí në të gjitha dhe mbi të gjitha dhe duhej me i lânë idolet krejtësisht e me veshtrue kah Ai. Se vetëm Perëndia âsht i madh dhe nuk ka gjâ tjetër të madhe! Ai âsht Realiteti. Idolet e drujta nuk janë të vërteta. Ai âsht i vërtetë. Ai na bâni së pari dhe na mban akoma; na, dhe gjith gjânat jemi vetëm hija e tij, nji rrobë e përkohëshme që mbulon shkëlqimin e Përjetësishëm. Allau Ekber, Perëndia âsht i madh; dhe pastaj, «Islam», që na të tânë duhet t’i shtrohemi Perëndís. Se fuqia e jonë e tânë varet në bindjen e përvuejtëshme para tij, për çfarëdo gjâje që t’na bâjë, për këtê botë dhe për tjetrën. Gjâja që na dërgon Ai, sikur vdekje, ose mâ e keqe se vdekja të jet, ka me qenë e mirë, ka me qenë mâ e mira; na ia lemë vedin Perëndís në dorë, - «Po qe se këjo âsht Islamizma,» thotë Goethe «a nuk jetojmë na të gjithë n’Islamizëm?» Po, të tânë na që kemi ndonji jetë morali, që të gjithë jetojmë kësisoj. Gjithmon âsht mbajtun si mendjeria mâ e naltë për njeriun, jo vetëm me iu shtrue Nevojës, - Nevoja ka me e bâ vetë që ky t’i shtrohet; - por me dijtë dhe me besue se gjâja e ashpër që pat urdhënue Nevoja ishte mâ e mendshmja, mâ e mira, tamam gjâja e duhun për atje. Njeriu duhet me e lânë pretendimin e marr të të skanduemit të kësaj Bote – të – Perëndís së Madh, në pjesën e tij të vogël të nji truni; me dijtë se pat me të vërtetë, - sado thellë e përtej rrethanave të tij, - nji Ligj të Drejtë, shpirti i të cilit qe i mirë; - se detyra e tij në botë qe me u pajtue me ligjin e së tânës dhe, në heshtje të plotëdhânun, me e ndjekun pa pyetun dhe me iu-bindun pa kundërshtim.

     Unë them se ky âsht akoma i vetmi moralitet i njohtun. Nji njerí âsht drejt në rrugë e i pamundshëm, fill kah pushtimi i sigurtë, pikërisht kurse e lidh veten në të fellin e të madhin Ligj të Botës, në kundravajtje me gjithë ligjët e principet e këtushme, që janë dukje të përkohëshme, mbi hesapet e humbjeve e të fitimeve. Ai âsht fitues ndër sa bashkvepron me atê Ligjë të madh Qendruer dhe për ndryshe nuk âsht fitues, - dhe sigurisht rasti i parë i të bashkpunuemit me ‘tê, ase i të hŷmit në rrugën e tij, âsht me njohtun me gjith shpirt gjendjen [18] e atij; se aid he vetëm ai ligj âsht i mirë: Ky âsht shpirti i Islamizmës; në të vërtetën ai âsht shpirti i Krishterimit, pse Islamizma mund të përkufizohet si nji formë e ngatërrueme Krishterimi; sikur të mos kishte qenë Krishterimi s’kishte me pasë qenë as ajo. Edhe Krishterimi na urdhnon, përpara së gjithash, se duhet t’i përulemi Perëndís. Se nuk duhet të marrim këshilla prej mishit e gjakut, të mos ua vemë veshin arsyetimeve të kota, hidhërimeve dhe dëshirave të kota: me dijtë që nuk dijmë gjâ; se mâ e keqja dhe mâ e pashpirtmja për syt t’onë, nuk âsht siç duket; se çdo gjâ që të na bjerë duhet t’a marrim si të dërgueme së nalti nga Perëndia dhe të themi se Ajo âsht e mirë dhe e mendshme, Perëndia âsht i madh! «Sikur edhe të më theri Ai, unë prap kam me besue në ‘Tê.» Islamizma në rrugën e sajë do të thotë Mohim i Vetës. Asgjâsim të Vetës. Dhe prap këjo âsht mâ e nalta mendjerí që Qielli i ka çfaqun Tokës s’onë.

       Nji drit’ e këtillë pat ardhun, ashtu siç mundi, me ndriçue errësinën e këtij shpirti të palavruem Arab. Nji shkëlqim verbues i mpleksun prej jetës dhe Qiellit, në errësinën e madhe që kërcnohej me qenë vdekje: ai e quejti çfaqmení dhe engjëllin Xhebrail; - cili prej nesh deri më sot di se si t’a quejë? Asht «frymëzimi i Fuqiplotit që na bân të kuptojmë». Me dijtë; me hy në vërtetësín e ndonji gjâje, âsht gjithmon nji vepër e mshefët, për të cilën logjika mâ e mirë mundet vetëm me thuthurue si foshnja mbi syprinën e sajë. «A nuk âsht Besimi Mrekullia e vërtetë Perëndi-shpallëse?» thotë Novalis. – Ishte e natyrëshme që shpirti i Muhamedit, i ndezun flagë me këtê të Vërtetë të madhnueshme, doemos duhej t’a ndiente sikur ishte e rândësishme dhe e vetmja gjâ e rândësishme. Që Providenca e pat nderue me çfaqjen e së Vërtetës, tue e shpëtue prej vdekjes dhe errësinës, që ai qe i detyruem me ua bâ këtê të njoftun të tânë krijesave, ja këjo âsht domethânia e fjalëve «Muhamedi âsht Profeti i Perëndís» edhe këjo nuk âsht pa kuptimin e sajë të vërtetë.

        Hatixheja e mirë e ndigjonte, siç mundet t’a përfytyrojmë, me habitje, me dyshim dhe mâ së fundi iu përgjigj: Po, ishte e vërtetë këjo që thoshte ai. Njeriu mundet me e përfytyrue edhe mirënjohjen e pakufishme të Muhamedit dhe qysh, nga gjith të mirat që ajo i kishte bâ, këjo e të besuemit në fjalën e tij të vërtetë dalldisëse, ishte mâ e madhja. «Asht e sigurt» thotë Novalis «se vetëbindja e ime rritet panjehësisht në çastin që nji tjetër shpirt ka me besue me ‘tê». Këjo âsht nji përkrahje e pakufishme dhe Ai kur nuk e harroi këtê Hatixhen e mirë. Shumë kohë mâ vonë Ajshea, e shoqeja e tij e ré e dhelatoshe, nji grue që shquhej me të vërtetë ndër myslimane nga gjith vetijat, në të tânë jetën e sajë, këjo Ajshea e rè dhe e shkëlqyeshme e pyet nji ditë «Thuej, a jam unë mâ e bukur se Hatixheja? Ajo qe e veh, plakë dhe e pat humbun hijeshín e sajë: ti më dashuron mue mâ shum se sa dashurove atê, nuk? - «Jo, për Allahun» iu përgjigj Muhamedi, «Jo për Allahun! Ajo besoi në mue kur asnji tjetër nuk kishte me besue. Në tânë botën unë kishja vetëm nji shok dhe ai shok qe ajo!» Dhe Seidi, Skllavi i tij, i besoi sakaqë. Këta, me gjith kushrinin e tij të ri, Alín, të birin e Ebu Talibit, qenë kthyesit e parë të Muhamedit.

        Ai ia tregonte Doktrinën e tij herë këtij e herë atij njeriu; por shumica e pritshin me shpotí e indiferencë. Në tre vjet, kujtoi, kishte fitue vetëm trembëdhjetë besimtarë. Përparimi i tij qe mjaft i ngadalshëm, enkurajimi i tij për me vijue qe plotësisht aji enkurajim sensual që ndesh nji njeri i tillë ndër të tilla raste. Mbas nj’a tre vjet suksesi të pakët, Ai thirri dyzet të parë nga fisi i vet në nji argëtim dhe atje u-ngrit dhe u-rrëfen qëllimet e veta: që ai kishte për t’a shpërnda këtê gjâ në gjith njerëzit e botës, ajo ishte gjâja mâ e naltë, gjâja e vetme: cili prej tyne kishte me e përkrahun për këtê? Midis dyshimit dhe heshtjes së të tânëve, Aliu i ri, akoma djal gjashtëmbëdhjet vjeç, i papërmbajtun nga heshtja, u-ngrit dhe theksoi me fjalë të prekëshme dhe të prehta se ai kishte me e përkrahun! Të mbledhunit, midis të cilëve ishte edhe Ebu Talibi, i ati i Aliut, nuk mund t’ishin keqdashës të Muhamedit, por prap, ajo pamje ku, nji burr i thyem dhe nji djal gjashtëmbëdhjet vjeçar, vendosshin me i hŷ nji pune të këtillë, kundër tânë njerëzís, iu dukej qesharake dhe ia plaën të qeshunit. Mirëpo u-pa se ajo nuk ishte nji gjâ qesharake, por serioze. Sa për këtê Alín e rí, njeriu nuk ka veçse t’a pëlqejë. Nji kreatyre mendje-fisnike, sikundër e rrëfeu veten tash dhe kurdoherë mbaskëndaj, plot me dashuní e guxim të zjarrët. Tek ai gjindet dishka kalorsake; trim si nji luan dhe prap se prap i hirëshëm, i vërtetë, dashamirës, me vjeftje kalorsije Krishtene. Ai vdiq i vramë në Xhamí të Bagdadit, nji vdekje që u-rastue prej mirësís së tij të madhe dhe besimit në mirësín e të tjerëve. Ai tha: «Në qoftë se plaga nuk dilte vdekje-pruese për ‘tê, guximtarin duhej t’a falshin, por në qoftë se dilte e këtillë, atëhere duhej t’a thershin sa mâ parë, kështu që ata, po në nji orë, të dilshin të dy përpara Perëndís dhe të shifshin se cila anë e asaj të zânmje kishte të drejtë.

        Muhamedi natyrisht i dhunoi Korejshët, Mbajtësit e Qâbes dhe mbikqyrësit e Idolëve. Nji njerí a dy me influence u-bashkuen me ‘Tê: çâshtja po përhapej ngadalë, por ishte tue u-përhapun. Natyrisht ai po dhunonte çdo njerí: kush âsht ky që mbahet se âsht mâ i mendshëm se na të tânë; që na pengon të gjithve veprimin hyjnuer, tue na mbajtun si fjesht të marr e adhurues të drujve? Ebu Talibi, i ungji i tij i mirë, shkoi e kuvendoi me ‘Tê. A nuk bânte mâ mirë të heshte mbi gjith atê [19] dhe t’a besonte të tanë për vete, të mos ngatërronte të tjerët, të mos i nxente të parët, të mos rrezikonte veten dhe ata të gjithë, tue folun mbi ‘Tê? Muhamedi iu përgjigj: Sikurse Dielli të qëndronte në krahun e djathtë të tij dhe Hâna në të manjtin, tue e urdhnue me heshtun, ai nuk mundej me u-bindun! Jo, në këtê të Vërtetë që kishte ai gjindej dishka, e cila ishte pjes’ e vetë Natyrës, në nji shkallë të barbart me Qiellin, Hânen dhe çdo gjâ tjetër që ka bâ Natyra. Deri sa e lejonte Fuqiploti, ajo kishte për t’a shprehun veten atje, në kundravajtje me Diellin, Hânen, gjith Korejshët dhe gjithë njerëzit e gjânat. Asaj i duhej medoemos të bânte ate dhe s’mund të bânte tjetër. Kështu iu-përgjigj Muhamedi dhe thonë se «shpërtheu në lot.» Ai e ndiente se Ebu Talibi ishte në të mirën e tij dhe detyra që kishte marrë përsipër nuk ishte e kollajshme, por e vështirë dhe e madhe.

        Ai vijoi tue i folun gjithkund që mund t’a ndëgjonte, tue e bâ të njohtun Doktrinën e vet ndaj Haxhinjve që vejshin në Mêqe dhe tue fitue adhurues në këtê dhe n’atê vend. Kundravajtje e vijueshme, urrejtje dhe rrezik i mshefët e i hapun e ndqishin gjithnji. Shpjegimet e fuqishëm të vetët e mprojshin Muhamedin, mirëpo, me kohë, mbas këshillës së tij, gjith adhuruesve iu-desht me u-largue prej Mêqeje dhe me kërkue strehë në Abisiní, përtej detit. Korejshët gjithmon shkojshin tue u-nxê mâ tepër, vejshin kurthe pa prâmë dhe u-besatuen midis tyne me ia marrë shpirtin Muhamedit me duert e veta. Ebu Talibi i mirë kishte vdekun dhe Hatixheja, gjithashtu. Tash Muhamedi nuk âsht se lyp mëshirimin t’onë, por pamja e tij, gjatë kësaj kohe ka qenë nji nga mâ të hidhërueshmet. Atij i duhej me u-mshefun ndër shpella, me gjetë shpëtim, tue ndryshue veshjen, me fluturue nga nji vend në tjetrin, pa shtëpi dhe në rrezik të vijueshëm jete. Mâ tepër se nji herë ngjajti sikurse mbaroi gjithshka, mâ tepër se nji herë u-kthye për fill, - tue u-trembun kali i ndonji kalorsi, a ndonji tjetër shkak i tillë, - në se Muhamedi dhe Doktrina e tij nuk patën me mbarue atjè dhe mos të ndigjojshin fare, Mirëpo nuk ishte për t’u-mbarue kështu.

        Në të trembëdhjetin vit të misionit të vet, tue i gjetun kundër vetes të gjith armiqët të bashkuem, dyzet burra të besatuem, nga nji për çdo fis, që pritshin me i marrë jetën dhe, tue e pamë të pamundëshme ndenjën e tij mâ gjatë në Mêqe, Muhamedi u-arratis në vendin që quhej ahere Iathreb, ku kishte fitue disa adhurues. Tash këtê vend e quejnë Medine ose «Medinet al Nebi», Qyteti i Profetit, prej kësaj ndodhje. Ajo shtrihej nj’a 2,000 mila rrugë larg, nëpër mes shkrepash e shkretinash dhe, në nji gjendje të këtillë, nuk qe pa të vështirë, që ai mundi me shpëtue deri këtu, ku gjeti mirëpritje. E tânë Lindja e nis datën e sajë prej kësaj Arratije, Hexhire, siç e quejnë ata. Viti i parë i Hexhires bije më 622 të kohës Krishtene dhe në të pesëdhjet e tretin vit të jetës së Muhamedit. Tash ai po plakesh, shokët rreth e qark po mbarojshin nji nga nji, rruga e tij shtrihej e shkretë, e mbushun me rreziqe: po t’ishte se nuk gjente shpresë në zemrën e tij, dukja e jashtme e gjânave për ‘tê ishte pa kurrnji shpresë. Kështu âsht me të gjithë njerëzit, në raste të tillë. Deri këtu Muhamedi pat dashun me përhapun fén e tij vetëm me anë të predikimit dhe t’arësyetimit bindës, por tash, i përzanun pafajsisht prej vendit të vet, mbassi njerëzit e padrejtë, jo vetëm që nuk ia vejshin veshin Lajmit të tij Qiellor, thirrjes së fellë të zemrës së tij, por nuk dojshin as me e lânë të gjallë, po t’ishte se vijonte me bâ fjalë për ‘tê, - Bir i rrepët i Natyrës vendosi me e mprojtun veten si nji burr dhe si nji Arab. Në qoftë se Korejshët e kërkojnë kështu, ahere do t’a ken kështu. Lajmeve të ndiemë me nji rândësí të pakufishme për ‘ta dhe për të tânë njerëzit, ata nuk dojshin me u-vû veshin, por dojshin me u-vû shkelmin, me i shtypun me forcë të tmerrshme, me çelnik dhe me vrasje: mirë, le të provohet me çelnik ahere! Dhe dhjetë vjet mâ tepër rroi Muhamedi, plot me luftime, punë të paprerë dhe përpjekje të rânda, tue mbërritun n’atê përfundim që e dijmë të gjithë.

        Shum âsht folun mbi përhapjen e Fés së Muhamedit me anë të shpatës. Pa dyshim âsht mâ fisnike ajo, për të cilën mburremi na me Krishterimin që u-përhap paqësisht, me anë të predikimit dhe të bindjes. Mirëpo, në qoftë se e marrim këtê si provën e vërtetësís, e gënjeshtërsís së nji feje, ahere, këtu âsht nji gabim themelor. Shpata me të vërtetë, por ku do t’a sigurosh shpatën! Çdo opinion i ri, në fillim të vet, gjindet pikërisht në nji pakicë prej nji vete, sikundër qëndron deri më sot. Vetëm nji njerí prej të tânë botës e beson, nji njerí âsht kundra gjith njerëzve. Që ai tash të marri nji shpat dhe të përpiqet t’a përhapi atê me anë të sajë, ka me i vjeftun pak. Ti mâ së pari duhet t’a sigurojsh shpatën. Tânësisht folun, nji gjâ ka me u-përhapun vetë, mun ashtu sikundër do të mundi. As Fén Krishtene nuk gjejmë me e pasë përbuzun shpatën gjithmon, kurse e pat sigurue nji herë shpatën. Këthimi i Saksonëve prej Karlit të Madh nuk u-bâ me anë të predikimit. Unë pyes pak për shpatën: unë do t’a le nji gjâ të përpiqet për veten e sajë në këtê botë, me çfarëdo shpate, gjuhe ose vegle që ka, ose që mundet me marrë. Na do t’a lemë të predikojë, të shkruejë, të luftojë, t’a vejë vedin në levizjen mâ të gjallnueshme, dhe t’a rrisi në sqep e këthetra çfarëdo që ka në vet-vete, tue qenë tepër të sigurt se ajo, në sulmin e sajë, nuk ka me pushtue gjâ që nuk meriton me u-pushtue, - gjithshka që âsht mâ e mirë se vetja, ajo nuk mundet me e çdukun, vetëm gjithshka që âsht mâ e keqe. Në këtê Dylufttim të madh Natyra vetë âsht arbitër dhe nuk mundet me bâ padrejtësí: ajo gjâ që âsht e rrânjueme mâ fellë në Natyrë, ajo që na e quejmë mâ të vërtetën, ajo dhe jo tjetra, ka me u-gjetë tue u-rritun mâ së fundi.

        Këtu sidomos, në mbështetje të gjânë mbi sa gjindet ke Muhamedi dhe suksesi i tij, duhet t’a mbajmë mend se ç’farë arbitri âsht Natyra dhe ç’madhështí, ç’qetësí e fellë dhe ç’tolerancë që gjindet në ‘tê. Ti merr grun për me e hudhun në gjí të Tokës: gruni i yt mund të jet i përziem me byk, me kashturina, me fije fshese, me pluhun dhe me gjith pocaqit që mund të përftyrohen; nuk ka gajle: hidhe në Tokën e mirë edhe të drejtë, ajo ka me rritun vetë grunin, - pocaqit i thëthit qetësisht të tâna dhe nuk thotë gjëkafshë për ‘to. Gruni i verdhë âsht atje tue u-rritun; Toka e mirë hesht mbi gjith të tjerat, - i ka kthye dhe të mbetunat në nji farë dobie, ashtu në qetësî, dhe nuk bân asnji ankim për ‘to. Kështu âsht gjithkund në Natyrë. Ajo âsht nji e vërtetë dhe jo e rreme dhe prap kaq’ e madhnueshme, e drejtë dhe âmëshueshme në vërtetësín e sajë. Ajo kërkon prej nji gjâje vetëm që të jet e sinqertë nga zemra: do t’a mprojë në qoftë e këtillë dhe nuk e mpron në qoftë se nuk âsht. Në gjith gjânat që ka bâ ajo gjindet nji shpirt vërtetësije. Ofsh, a nuk âsht këjo historia e gjith të vërtetavet mâ të nalta që vijnë ase që erdhën ndonji herë në botë?! Trupi i tyne të tâna âsht me të meta, nji element drite n’errësinë; ato duhet me ardhë ke né të trupëzueme fjeshtësisht në Logjikë, në nji farë teoreme shkencore të Gjithësís, e cila nuk mund të jet e plotë; e cila nuk mundet veç të gjindet nji ditë me qenë e metë, e gabueshme dhe kështu të vdesi e të shduket. Trupi i gjith të vërtetave vdes dhe prap po them se në të tâna âsht nji shpirt, i cili kurr nuk vdes, por, në trupëzim të rí e gjithmon mâ fisnik, jeton i pavdekshëm, sikundër dhe njeriu vetë. Këjo âsht rruga e Natyrës, Thelbi i qensishëm i së Vërtetës nuk vdes kurr. Që të jet i sinqertë, nji zâ prej Fellësís së Madhe të Natyrës, atje qëndron baza e kryesís së gjykatorës së Natyrës. Ajo që quejmë na të kulluet e të pakulluet nuk âsht për ‘tê fjal’ e fundit. Jo sa byk gjindet në ty, por n’âsht se ke ndonji kokërr gruni në vedi. I kulluet? Mâ shum se nji njeriut kisha me i thanë, po ti je i kulluet, mjaft i kulluet, por je byk, - hipotezash të pasinqerta, thash-e-themesh, formalitetesh. Ti nuk qe kurr në përpjekje me zemrën e madhe të Gjithësís; ti, me të drejtë, nuk je as i kulluet, as i pakulluet; ti je kurrgja, Natyra s’ka punë me ty.

        Besimin e Muhamedit na e quejtëm nji lloj Krishterimi dhe me të vërtetë, në qoftë se vështrojmë enthusiazmën e sinqertë e dalldisëse, me të cilën u-besue dhe u-fut në zemër, më duhet me thânë, nji lloj besimi mâ i mirë se ai i Sekteve të pavjefshëm të Sirís me dokrat e tyne tepër të kota mbi Homoiousion dhe Homóusion, kryet plot me pallavra të padobishme dhe zemrën bosh e të vdekun. Vërtetësia e tij âsht mbështjellun në gabime trashanike dhe gënjeshtra, por vërtetësia e tij e bân me u-besue dhe jo gënjeshtra: ai triumfoi prej vërtetësís së tij. Nji lloj Krishterimi i bastarduem, por nji lloj i gjallë, me nji shpirt të përzemërt në ‘tê: jo i vdekun, ose vetëm logjikë pafllaqtare! Që prej gjith asaj drozhgërije t’Idolatrís arabe, teologjís së pa themeltë, bestytnís, dhelpnís, thash-e-themeve dhe ipotezave të Grekëve e të Hebrejve, me stërzgjatjet e tyne të kota, ky njerí i palavruem i Shkretinës, me zemrën e tij të sinqertë e të hovshme, i vërtetë si Vdekja dhe Jeta, me dritën e madhe natyrale të pamjes së tij, kishte verejtë në fellësinën e çâshtjes. Idolatria nuk âsht gjâ: këta Idolet tuej të drujt, «Ju i lyeni me dyll e voj dhe mizat ngjisin mbi ta» këta janë druj, po ju them. Ata nuk mund të bâjnë gjâ për ju. Ata janë nji pretensë e dobët dhe të ndotun, nji tmer dhe përçmim, sikúr t’i njifshit mirë. Perëndia vetëm âsht; Perëndia vetëm ka fuqi, Ai na bâni, Ai mundet me na vra dhe me na mbajtë në jetë. «Allau Ekber» Perëndia âsht i madh. Kupto se Vullneti i tij âsht mâ i miri për ty; se sa do i dhimshëm për mishin e gjakun, ju duhet me e gjetun mâ të mendshmin, mâ të mirin: jeni të detyruem me e pranue kësisoj; në këtê botë dhe në tjetrën, s’ka gjâ tjetër që mund të bâni!

        Dhe tash, në qoftë se njerëzit idoltar e t’egër e besuen këtê dhe, me zemrat e tyne të zjarrta, caktuen me e bâ në çfarëdo forme që u erdhi, unë them se ajo qe bukur e meritueshme për t’u-besuem. Në nji formë ose tjetër, unë them se ajo âsht edhe sot e vetmja gjâ e meritueshme për t’u-besue prej të tânë njerëzve. Njeriu me anë të kësaj bâhet predikuesi i naltë i këtij Tempulli të nji Bote. Ai âsht në harmoni me ligjin e Autorit të kësaj Bote, tue bashkpunue me ‘tê dhe jo tue kundërshtue së kotthi: unë deri sot nuk di përkufizim mâ të mirë të Detyrës se sa këtê. Gjithshka që âsht e drejtë përmblidhet në këtê të bashkpunuem me prirjen e vërtetë të Botës; ju fitoni me këtê, (Prirja e Botës do të fitoj), jeni të mirë dhe në rrugën e vërtetë atje. Homoiousion, Homóusion, xunxurime të kota logjike, ahere, mâ përpara ose në çdo kohë, mund të xunxurojnë vetiut dhe të shkojnë ku të denë e si t’ju pëlqejë: këjo âsht e tânë gjâja që ato orvaten me thânë, në qoftë se do të thoshin gjâsendi fare. Po qe se nuk triumfojnë në këtê domethânie, ahere nuk duen me thânë kurrgjâ. Jo që Abstrakcionet dhe Prepozicionet logjik të jenë radhitun drejt a gabueshëm, por që bijt e gjallë t’Adamit t’a skalisin këtê[20] në zemër, këjo âsht pika me rândësi. Islamizma i shpërndau të tâna këto Sekte xunxuruese të kota dhe unë mendoj se pati të drejtë të bânte kështu. Ajo ishte nji Realitet, drejt nga zemra e madhe e Natyrës edhe nji herë. Idolatrít arabe, formulat Siriane dhe çfarëdo tjetër që nuk ishte barazisht e vërtetë kishte me u-frugullue në flagë, - thjeshtësisht si lând-djegëse e vdekun, në kuptime të ndryshëm, për këtê që ishte zjarr.

        Qe gjatë këtyne luftimeve e përpjekjeve të rrepta, veçanërisht mbas të shkuemes në Mêqe, që Muhamedi, ndërkohësisht, diktoi librin e shenjtë të tij, të cilin e quejnë Koran ose «Lexim, Gjâ për t’u-lexue». Këjo âsht vepra që Ai edhe dishepujt e tij e vlerësuen kaqë shum, tue pyetun të tânë botën, A nuk âsht ajo nji mrekullí? Muhamedanët mbajnë Koranin e vet me nji nderim t’atillë që pak të Krishten mbajnë bile dhe Ungjillin e tyne. Ai pranohet gjithku si bazë e kanuneve dhe e sjelljeve: gjâja ku me u-mbështetun si në mendime ashtu edhe në jetë: dërgata e sjellun drejt nga Qielli, në bazë të së cilës ky Dhé duhet t’a rregullojë veten dhe t’eci; gjâja që duhet me u-lexue. Gjyqtarët e tyne japing vendimet në bazë të tij dhe të tânë Muhamedanët janë të detyruem me e studjue dhe me kërkue në ‘tê dritën e jetës së tyne. Ata kan xhamija, ku e lexojnë tânësisht për ditë; tridhjet palë predikues e marrin me radhë dhe i dalin në fund çdo ditë. Për nji mijë e dyqind vjet ka vijue zâni i këtij librij, në gjith çastet, tue tingëllue në vesht e zemrat e kaqë shum njerëzve. Ndëgjojmë se disa Doktorë Muhamedanë e kan lexue shtatëdhjet mijë herë.

        Shum e çuditëshme: në qoftë se ndonjâni do hetonte për ndryshime shijesh kombtare, këtu sigurisht âsht rasa mâ e rândësishme për këtê gjâ. Edhe na mundet t’a lexojmë Koranin; përkthimi i ynë prej Sale njihet me qenë i mirë. Më duhet me thânë se âsht nji lexim i barrëshëm, ndër sa që kam mundun me hasë. Nji përziemje e ngatërrueme, i pastërholluem, i pakushtëshëm, me përsëritje të pasosuna, me zgjanime të tepruem e stërmpleksje; mâ i palëmuemi dhe mâ i pakushtueshmi, - shkurt marrí e pamprojtëshme. Kurgjâ veç nji kuptimi detyre s’kishte me hasë nji Europjan në Koran. Na lexojmë në ‘tê, ashtu sikundër lexojmë në Zyrën shtetnore të Shtypit, lândë të palexueshme, që të mund të marrim ndoshta nji pamje grimcake të nji njeriu të çuditshëm. Âsht e vërtetë se na e kemi Koranin në disa vantaxhe: Arabët shohin mâ tepër metodë në ‘Tê se sa ne. Besimtarët e Muhamedit e gjetën Koranin të hapun në copra, siç u-shkrue për së pari dhe, shumicën prej tyne, e dëftejnë të shkrueme në lëkura xverk-delje, të hedhuna me nji kutí të madhe galamthi dhe e botuen pa zbulue ndonji rregull, për sa i takon kohës dhe tjera sendeve, vetëm tue u-përpjekun, siç duket, me vû kaptinat mâ të gjata përpara, por edhe këtê pa e ndjekun pikërisht. Fillimi i vërtetë i tij, në këtê mënyrë, po thuej se gjindet në mbarim, pse copat e herëshme qenë mâ të shkurtnat. Me lexue në ‘tê rrjedhjet historike ndoshta nuk âsht kaq i keq. Mâ e shumta e tij, thonë se âsht rrythmike, nji farë kange e theksueshme n’orgjinal. Këjo mund të jet nji gjâ e madhe që ndoshta shume prej së cilës âsht humbun në përkthim. Prap, në çdo pranim, njeriu e ndien të vështirë që t’a shoh se qysh kishte me qenë e mundun që cilido i përmortshëm t’a quente këtê Koran si nji libër të shkruem në Qiell, tepër i mirë për Tokën, si nji libër të mirëshkruem, ose në të vërtetën si libër fare dhe jo nji rapsodí të palëmueme, shkruem, përsa i takon të shkruemes, po thuej se kaqë keq, sa qe e mundun me u-shkrue ndonji libër, në tânë kohët. Kaq sa për ândjen kombtare dhe bazën e shijës.

        Prap se prap më duhet me thânë se nuk qe e pakuptimshme se si mundën t’a dashurojshin Arabët kaqë. Kur t’a kesh shkue mirë nji herë nëpër duer Koranin e ngatërruem, dhe t’a kesh mbrapa teje në nji largësí, atëhere fillon me u-dukë tipi i tij i qensishëm dhe, në këtê, ka nji vjeftë krejt të ndryshme prej asaj letrare. Po qe se nji libër del nga zemra ai do të përpiqet me arrimë në zemrat e tjera. Tânë arti dhe mjeshtëria kan nji vleftë të pakët përpara kësaj, në këtê pikë. Njeriu kishte me thânë se karakteri kryesor i Koranit âsht i vërtetësís së tij, ose i të qenmes nji libër bona fide. E di se Prideaux dhe të tjerët e kanë parashtrue vetëm si nji grumbull xunxurimesh, kaptinë mbas kaptine, të vûme për të çfajsue dhe mbulue mëkatat e njimbasnjishëm t’autorit, me parasjellë ambicjet dhe çarlatanizmat e tij, port ash âsht koha me të vertët për t’i flakun këto të tâna. unë nuk vërtetoj me kâmbë-ngulje sinqertësín e paprershme të Muhamedit: cili njeri âsht vijimtarisht i sinqertë? Por unë e çfaqë sheshit se do t’a shpërfill krejtësisht atë kritik, i cili, në këto kohna, do t’a akuxoj Muhamedin mashtrues të paramendimshëm e me mashtrimtarí të vetëdijëshme përgjithësisht, ose për hiç fare ndoshta, - dhe mâ tepër sikurse, tue jetuem në nji element mashtrimi të vetëdijëshëm dhe tue shkruem këtë Koran, ashtu sikundër kishte me bâ nji falcifikues e nji çarlatan. Unë mendoj se çdo sy i sinqertë do t’a lexonte Koranin shum mâ ndryshe se sa kështu. Ai âsht ekzitimi i ngatërruem i nji shpirti të madh, të pastërholluem, të palavruem, të pashkolluem, që nuk mundet as të lexojë, por i zgjuet, i drejtë, që përpiqet nxehtësisht me u-shprehun në fjalë. Ai përpiqet me nji farë intensiteti të paqekshëm t’a shprehi vedin, mendimet i grumbullohen lamshalamsha, pse ka morina sendesh me thânë e nuk mundet me thânë kurrgjâ. Kuptimi që âsht në ‘tê nuk e trajton veten në forma kompozimi, nuk del as i rrjedhëshëm, dhe i bashkuem, - Mendimet e tij nuk janë të trajtueme fare, por të hedhuna jashtë, të pa trajtueme, ashtu sikundër vlojnë dhe vërtitjen atje, në gjendjen e tyne kaotike, të parrëfyeshme. Na thamë marrí, por prap, marrëzia e natyrëshme, n’asnji mënyrë, nuk âsht karakteri i librit të Muhamedit; ai âsht mâ tepër mos-lavrimtarî natyrale. Muhamedi nuk ka studjue gjuhë dhe, në nxitjen dhe shtërngesën e luftës së vijueshme, nuk ka kohë t’a përmirësojë vetën për folje të përshtatshme. Nxitimi zelltar dhe dëshira fluturuese e nji njeriu tue luftuem në krye të betejës për jetë dhe shpëtim nga mëkatet; ja këjo âsht gjendja e tij shpirtnore. Nji nxitim i hovshëm, tue pasun plotësisht nji morí kuptimesh, ai s’mundet me e shprehun veten në fjalë. Shprehjet e njimbasnjishme të nji shpirti në këtë gjendje, të ngjyrueme prej revolucjoneve të njizet dhe tre vjetëve, herë të mirëshprehuna, herë mâ pak të tilla, ja ky âsht Korani.

        Pra, gjatë këtyne njizet e tre vjetëve, na duhet t’a pranojmë Muhamedin si qendrën e nji bote në kërleshje të plotë. Betejat me Korejshët dhe Hethanët; zâniet midis njerëzve të tij; lujtjet e zemrës së tij egërushe, të tâna këto e mbajshin në nji andrarallë të përherëshme dhe shpirti i tij nuk njihte mâ prehje. Ndër netë pa gjum, sikundër mund t’a përfytyrojë njeriu, shpirti i hovshëm i tij, tue u-përpjekun midis këtyne rrotullísh, do t’ja u shpallte atyne dritën e ndonji mendimi të përcaktuem, si dritën e nji të vërtete prej Qiellit; çdo vetëbindje e tij e bekueme kësisoj, e pa pezullueshme për Atê atje, i ngjante si frymëzimi i nji Xhebraili. Falcifikues dhe mashtrues? Jo kurr. Këjo zemër e madhe e e zjarrtë, tue zjem e valuem, si furr i madh mendimesh, nuk ishte pjes’ e nji mashtruesi. Jeta e tij ishte nji Fakt për ‘Tê; këjo Gjithësí e Perëndís, ishte nji Fakt Ligj-bindjeje dhe si nji Realitet. Ai ka mjaftë të meta. Ishte nji njerí i pashkolluem, nji Bir i Natyrës gjysëm të egër, tue pasë në vete mjaftë Beduidzmë. Na duhet t’marrim si të tillë, por si Pretendues të rremë; si çarlatan t’unshum pa sy e zemër, tue punue për nji xham çorbë, të tillë Perëndimohues, falcifikues dokumetash Qiellore, tradhëtish të nalta kundër Krijuesit dhe Vetës së tij, na nuk do t’a marrim dhe as që mundemi me e marrë.

        Sinqertësia, në gjith kuptimet, më duket mu emerita e Koranit; ajo që e bâni të çmueshëm ndaj arabëve t’egër. Fundi i fundit, ajo âsht e para dhe e mbramja meritë në nji libër. Ajo u jep shkasë meritave të çdollojëshme, - mâ tej akoma, në palcë të çâshtjes, vetëm ajo mundet me i dhânë shkasë çdo merite. Për çudí, në mes të këtyne togjeve të palëmuem bestytnísh, shamjesh, ankimesh dhe shprehjesh uturuese, në Koran gjindet nji frymë vetije të vërtetë pamjeje drejtë përbrendëshme na ajo që na pothuejse mund t’a quejshim poezí. Ndërtesa e librit âsht e përbâme prej bestytnísh, në mënyrë si me qenë nji predikim entusiastik i gjallë dhe i pa përgatitun. Aji këthehet gjithnji ke përrallat e vjetra të Profetëve, siç ishin ahere të gjalla në kujtesën arabe, se si Profet mbas Profeti, Ibrahimi, Hudi, Musaj, Profetët Krishtenë dhe të tjerë profetën të vërtetë e prralluer, erdhën ndaj këtij edhe atij fisi, tue u dëftye njerëzve me u-larguem nga mëkatet dhe u-pritën prej tyne, po n’atê mënyrë që qe pritun dhe Muhamedi, - gjâ që ishte nji ngushëllim i madh për ‘Tê. Këto gjâna, ai i përsëritë dhjetë e ndoshta njizet herë dhe prap e rishtaz në përsëritje të lodhëshme: s’ka të mbaruem së përsërituni. Nji trim Samuel Johnson, në çardhakun e tij të harruem, mundej me studjue e radhue n’atê mënyrë biografít e autorëve. Këjo âsht lânda e madhe e Koranit. Mirëpo çuditërisht, për mes gjith kësaj, gjithmon dhe përherë e ré, vjen ndonji rreze si prej mendimtari dhe kqyrësi të vërtetë. Muhamedi vërtetësisht kishte nji pikëpamje të ndritëshme të botës: me nji drejtim e gjallní të posaçme, Ai edhe sot na sjellë në strehë, në zemrën t’onë, atë gjâ së cilës i qe hapun zemra e tij. Unë i çmoj pak lavdimet e tij për Allahun, të cilat të tjerë i mburrin shumë; unë i quej huamarrje prej Hebrejve; të paktën ndaj tyne kalohen me të tepërme. Por, syni që shkëlqen drejt në zemrën e gjânave dhe shef vërtetësín e tyne, ky âsht për mue nji objekt tepër i interesueshëm. Dhurata e madhe e Natyrës vetë, të cilën ajo ua falë të tânëve, por që vetëm nji për mijë nuk e flak tutje hidhnueshëm: këjo âsht ajo që unë e quejë sinqertësí pamje, (vizioni); prova e nji zemre të sinqertë.

        Muhamedi nuk mundet me bâ mrekullina: ai shpesh përgjigjet me padurim: Unë nuk mundem me bâ mrekullina. Unë? «Unë jam nji predikues Botnuer» i shënuem me predikue këtê Doktrinë në të tâna kreatyrat. Prap se prap bota, sikundër mundemi me pa, që prej së lashti pati qenë kurdoherë nji mrekullí e madhe për tê. Kqyre Botën, thotë Ai, a nuk asht e mrekullueshme ajo, Vepra e Allahut; tânësisht «nji shenj për ty», në qoftë se i ke syt të hapun. Këtê Tokë Perëndia e bâni për ju, shënoi rrugë mbi tê dhe ju mundeni me jetue mbi tê dhe me shkue prej këtu atje në tê – Rét, në vendin e thatë t’Arabís, për Muhamedin janë tepër të mrekullueshëm: Rét e mëdhaja, thotë Ai, lindun në gjiun e fellë të Pasosëmís s’Epërme, nga vijnë ato? Shif, ato qëndrojnë atje: monstra të mëdha të zeza, derdhin poshtë shiun e tyne vërshues për me ringjallun nji Tokë të vdekme «dhe mbin bari e hurmat e gjata gjethatoshe me tumshake kokrash varun përqark. A s’âsht këjo nji shenj»? Bagëtít tueja, gjithashtu, Allahu i bâni; kreatyra shërbyese të pagojëshme; ato e këthejnë barin në qumësht; prej atyne ju mvisheni; shum kreatyra të çuditëshme; në mbrâmje vijnë në shtëpi me radhë dhe, shton Ai, dhe janë nji fitim për ju». Anijet gjithashtu, - ai flet shpsh mbi anijet: Male të mëdhej të lëvizëshëm, hapin krahët e tyne të pëlhurta dhe shkojnë të patundshëme për mes ujit, tue i ngà era e Qiellit: ja tash qëndrojnë të pa lëvizëshëme Perëndia e ka ndalue erën, ato rrijnë në vend dhe nuk mund të lëvizin! Mrekullina? Pyet ai, ç’mrekullina kërkoni ju? Nuk jeni vetë ju atje? Perëndia ju bâni ju, Ai ju «formoi prej nji grushti dhé» Ju ishit të vegjël nji herë, pak vjet mâ para nuk ishit fare. Ju keni hieshí, fuqí, dhe mendime; ju keni dhimbsuní për njeni tjetrin. Vjen mbi ju pleqnia dhe floku ju zbardhet, fuqia ju tretet në dobësí, ju rrëgjohi dhe prap nuk jeni mâ «Ju keni dhimbsuni për njeni tjetrin», këjo më preku shum. Allahu mund të Ju kishte bâ që mos të kishit dhimbsuni për njeni tjetrin, - si kishte me qenë ahere?! Ky âsht mendim i madh, i drejt-për-drejtshëm; nji vështrim i dorës së parë, mun në faktin e gjânave. Gjurma të ashpra të nji gjeniu poetik, të gjithshkafjes që âsht mâ e mira dhe e vërteta, janë të dukëshme tek ay njerí. Nji mendjerí e fortë e pashkollueme: vigjëllim, zemër; nji njerí i fort e i palavrem – mund t’a kishte trajtue vedin si Poet, Mbret, Predikues e çfarëdo lloj Heroi.

        Për syt e tij âsht kurdoherë e kjartë se këjo botë tânësisht âsht e mrekullueshme. Sikurse thamë nji herë, Ai shef atê që të tânë mentarët e mëdhej, Skandinavasit e palavruem vetë, në nji mënyrë ose nji tjetër, janë mundue me pa: Se këjo botë lândore që duket solide, në fund të fundit, në çdo veprim, âsht Kurrgjâ; âsht nji çfaqje pamore dhe artistike e fuqís së Perëndís dhe e qenies së tij, - nji hije e mvarun prej tij [21] në gjiun e zbraztinës së Pakufishme; asgjâ mâ tepër. Malet, thotë, ai, këta malet e mëdhej gërxhengritun, do të xhdavariten «si rét» do të treten në rimtësín e qiellit, sikurse rét, dhe do mos jenë mâ. Sale na thotë se Ai [22] e përfytyron Tokën, mbas mendimit arab, si nji fushë të pasosun, ose si nji rrafshinë toke: mallet janë vu- mbi tê për t’a ngulítun. Ditën e Mbrasme ata do të zhduken «si rét», Toka e tânë do të vejë rrukullimthi, do të shpërthej në shkatërrim dhe, si pluhun e avull, do të humbasi n’ameshim. Allahu hek dorë prej sajë dhe ajo mbaron së qenmi. Imperatoria e Gjithësishme e Allahut, qenia e kudoshme e nji fuqie të parrëfyeshme, nji Shkëlqim dhe nji Tmer i pa-emnueshëm, si forca dhe realiteti, në gjith gjânat e çdo lloji, ishte vijimtarisht e kjarët te ky njerí. Janë gjith ato që nji njerí modern i quen me emnat Forcat e Natyrës, Ligjët e Natyrës dhe nuk i përfytyron si nji gjâ hyjnore, bile as edhe si nji gjâ, por i merr’ si nji lidhje gjânash, të pahyjnueshme mjaft, të shitëshme, të çuditëshme dhe të vjefshme për me vû në ecje vaporret me avull. Na me shkencat dhe me Cinklopedít, po thue se jemi tue e harruem divinitetin, në këto laboratoret t’ona. Na nuk duhet t’a harrojmë atê. Po u-harrue ajo nji herë e për mirë, unë nuk di se ç’gjâ tjetër kishte me qenë e vjefshme për t’u mbajtun mend. Unë mendoj se shumica e shkencave atëhere kishin me qenë nji gjâ e vdekun, vyshkësina, lista me emna objektesh, boshe, nji hisull i vonuem në vjeshtë. Shkenca e mirë, pa këtê, âsht vetëm si lânda e thatë, nuk âsht pema gjelbëruese e pylli, që jep gjithmon lândë të reja, midis gjânave të tjera. Njeriu as që mundet me dijtë, derisa të mos adhurojë, në nji farë mënyre; ndryshe ditunia e tij âsht nji pedantrí dhe nji hisull i thatë.

        Shum âsht folun dhe shkruem mbi sensualitetin e Fés së Muhamedit, mâ tepër se sa ishte e drejtë. Qejfet që lejoi ai, nuk qenë krijesa e tij; ai i gjeti të zbatueme, pa ndryshim, që prej kohnash që s’mbaheshin mend n’Arabí. Gjithshka bâni ai që me i shkurtue dhe me i frenue, jo në nji, por në shum anë. Feja e tij nuk ishte nji fé e lehtë, me agjinime të vështira, lamje, formula të kokllavituna e të rrepta, falje pesë herë ditën dhe shmangëje prej venës; ajo nuk «triumfoi, pse ishte fè e lehtë». Sikur, me të vërtetë, ndo nji fé a shkak i qëndrueshëm feje mund të triumfonte prej kësaj. Asht mbytëse për njerëzit me thânë se ata sullen kah veprat Heroike prej lehtësís, shpresës së dëfrimit dhe shpërblimit, a për kumblla-sheqeri dhe të tjera këso dore, në këtê botë, ose tjetrën në t’ardhmen! Në mâ të poshtmin njerí, gjindet dishka fisnike. Ushtari i gjorë, i betuem, i paguem me u-vra ka edhe «nderin e nji ushtari» të ndryshëm nga rregullorja e ushtrimeve dhe pagesa e nji shillinge në ditë. Nuk âsht për me shijue gjâna t’âmbla, por për me bâ gjâna fisnike dhe të vërteta dhe për me e udhëzue vedin drejtësisht në qiellin e Perëndís, si nji njerí i bâmë prej Perëndís, që bir’ i vorfën i Adamit dëshirohet mugëllueshëm. Tregoji mënyrën e bâmjes së sajë dhe meditësi mâ i humbun, ndizet si nji Hero. I bâjnë nji padrejtësí të madhe njeriut ata që thonë se ai gënjehet prej lehtësís. vështirësia, vetmohimi, theroria dhe vdekja janë tërhekëshmit [23] që veprojnë mbi zemrën e njeriut. Ndizia jetën gjeniale të brendësís së tij dhe ja ku ke nji flag’ që i shkrumëzon të tâna mendimet e tjera mâ t’ulta. Jo lumnín, por dishka mâ të naltë; njeriu e shef këtê bile edhe ndaj klasëve të ulta me «pikën e nderit» të tyne dhe të tjera këso dore. Jo me të përkdhelunit e ândjeve t’ona, por me të zgjuemit e heroizmës që dremit përbrenda çdo zemre, mundet nji Fé me fitue besimtarë.

        Muhamedi vetë, mbas gjithsa mund të thuhet për ‘tê, nuk qe nji njerí sensual. Do gabohemi tepër në qoftë se këtê njerí e marrim si nji qejfli të kândshëm, kryesisht dhânun mbas dëfrimesh të ulta, - bilë në dëfrime të çfarëdo lloji. Erenít’ e shtëpis së tij ishin mâ të thjeshtat dhe ushqimi i tij i përditëshëm qe bukë elbe dhe uj: disa herë, me muej, nuk ndizej zjarr në votrën e tij. Ata shënojnë me mburrje të drejtë se Ai i arnonte vetë këpucët dhe vetë e qepte xhyben e tij. Nji njerí i vorfën që punonte rândë dhe rronte keq; që nuk kujdesej për ato që mundohesh turma. Jo njerí i keq, më duhet me thânë; dishka mâ e mirë se uria e çdollojëshme gjindet brenda tij, - ose ndryshe këta arabët e egër që luftuen dhe u-grumbulluen ndën komandën e tij, tue qenë në përpjekje gjithnji me tê, nuk do t’a kishin nderue kësisoj. Ata ishin njerëz t’egër që ziheshin e riziheshin gjithmonë, shpërthejshin në çdo formë të rreptë sinqertësie dhe, pa meritë dhe burrní të dênjshme, kurkush nuk kishte mundun me i komandue. Ata e quejtën Profet, do thoni ju? Mirë, ai qëndronte atje, ball për ball me ‘ta, i pa mbuluem, i pashenjtnuem në ndonji myster, tue u-pamë kah arnonte këpucët dhe qepte xhyben e tij, kah luftonte, këshillonte dhe urdhnonte në mes të tyne: ata duhet t’a kenë pamë se ç’farë njeriu ishte Ai, qoft i quejtun si të detë. Asndonjenit nga imperatorët me kunora nuk i janë bindun bota, sikurse këtij njeriu me xhybe dhe këpucë të vet-arnueme. Gjatë njizet e tre vjetësh përpjekje të ashpër dhe provë të vërtetë, ja në këtê vetiu gjej unë dishka vërtetuese të qenies së nji Heroi.

Fjalët e tij të fundit janë nji lutje; janë shprehje uturuese të këputuna të nji zemre që ngjitesh me shpresa të dridhëshme drejt Bâmësit të sajë. Na nuk mund të themi se atê Feja e vet e bâni mâ të keq, jo, ajo e bâni mâ të mirë; të mirë jo të keq. Gjâna bujare përmenden për ‘tê; kur i vdiq e bija, gjâja që ai thotë, në gjuhën e vet, âsht në çdo mënyrë e sinqertë e e barazishme me atê të Krishtenve, «Perëndia jepë dhe Perëndia merrë; i bekuem qoftë emni i Perëndis». Ai foli po kështu dhe për Seidin, skllavin e tij të liruem e të mirëdashun, të dytin e besimtarëve të vet. Seidi ra në betejën e Tabak-ut, në luftën e parë të Muhamedit me Grekët. Muhamedi tha, Mirë shkoi, Seidi e pat bâ punën e të Zotit, Seidi tash kishte kthye ke i Zoti. Me gjith atë, e bija e Seidit e gjeti tue qá mbi trupin e tij, - plaku i thinjun mbytej në lot. «Ç’po shof?» E pyeti ajo, - «Ti shef nji shok, tue vajtuem mbi shokun e tij» - qe përgjigja. Për të fundit herë, dy ditë përpara vdekjes, Ai doli në xhamí dhe pyeti në qoftë se i detyron kujt të holla? Nji zâ u-përgjegjë: Po, mue tri drakma, të marruna kësi farë rasti. Muhamedi urdhnoi që t’i paguheshin: «Mâ mirë me qenë në marre tash» tha ai «se sa Ditën e Gjykimit». – Kujtoj t’a mbani mend Hatixhen dhe «Jo për Allahun» Gjurma të tilla, na tregojnë njerín e vërtetë, vëllan e të tânë neve, të dukshëm për dymdhjetë shekuj, Birin e vërtetë të Nânës s’onë të përbashkët.

        Po në nji kohë, mue më pëlqen Muhamedi edhe për lirín e tij të plotë të mos-mundësís. Ai âsht nji Bir i ashpër i vetëndihmueshëm i Shkretinës, nuk pretendon me qenë shka nuk âsht. Nuk ka kryenaltësí të teprueme, por as edhe që zgjatet tepër në përvujtje: ai qëndron atje, ashtu sikurse mundet me qenë, me xhybe dhe këpucë të arnueme me dorën e tij. Flet kjartësisht mbi sjelljet e mbretënve të Persís, imperatorëve Grek dhe mbi gjithshka ishin ata të kushtuem me bâ. Di mjaftë mirë mbi veten e tij «respektin e duhun ndaj vetes». Në nji luftë vdekje-e-jetë me Beduinët, gjâna të pashpirtshme do mos mungojshin, por as që mbeten mangut veprat e mëshirës së plotë, a të dhimbsunís fisnike e natyrale dhe të bujarís. Muhamedi as që kërkon ndjesë për njenën, as që mburret për tjetrën. Cilado prej tyne âsht shprehja e lirëshme e zemrës së tij, secila e nevojitun n’atë vend e n’atë kohë. Jo nji njerí që rronte vetëm për kafshatën e bukës. Nji rreptësí e drejtë, po t’a kërkonte puna, gjindej brenda tij; ai nuk i merrte punët kurr për të lehta, Lufta e Tabak-ut âsht nji gjâ për të cilët ai flet shpesh: shumica e njerëzve të tij, ahere, nuk dojshin me luftue: ankoheshin se ishte të nxehtë, ishte kohë vjelje, etj; ai nuk mundet me e harrue këtê kurr. Vjelja e juej? Ajo zgjat vetëm për nji ditë. Ç’ka për t’i ndodhun vjeljes Juej në tânë Përjetësín? Mot’ i nxehtë? Po, bânte nxehtë, por «Ferri ka me qenë mâ i nxehtë» Herë herë hasim në ndonji sarkazëm të thjeshtë: atyne që nuk besojnë ai u thotë: Ju do t’a keni shpërblimin e veprave tueja n’atë Ditë të Madhe. Ato do t’u peshohen imtësisht; barra e juej nuk ka me qenë e pakët! – Gjithkund ai e përshtjellë çâshtjen në syn e tij, e shef dhe zemra, herë mbas here, ngjan sikur i ka mbetun pa gojë para madhështís së sajë [24]. «E sigurueme» thotë ai: këjo fjalë në Koran disa herë âsht e shkrueme si nji fjalí më vete: «E sigurueme».

        Asnji Dilettantizëm ke Muhamedi; me ‘tê puna qëndron ke Dënimi dhe Shpëtimi, Koha dhe Përjetësia. Dilettantizma, hipoteza, spekulimi, një farë vëshgimi i paplotësuem për të Vërtetën, nji lojë dashunije të përcipët për të vërtetën, ky âsht mëkati mâ i pafalshëm. Asht rânja e gjith mëkateve të tjerë që mund të përfytyrohen. Këto gjindet në zemrën e shpirtin e njeriut që kurr ndonji herë nuk i âsht çelun së vërtetës, - «që ka jetue në nji hije të kotë» Nji njerí i tillë, jo vetëm që flet dhe prodhon gjâna të gënjeshtërta, por âsht edhe vetë nji gënjeshtër. Rregull e arësyeshme e moralit, shkëndí e Divinitetit, âsht fundosun fellë tek ai [25], pot hue se në paralizë vdekjes·së·gjalli. Mâ të rremet e Muhamedit janë mâ të vërtetat se të vërtetat e këtij farë soj njeriu. Ja se si âsht njeriu i pasinqertë: i tepër-stërholluem, i nderueshëm në disa vende e kohë, nuk dhunon njerí, nuk i thotë kujt fjalë të vrazhda, âsht mâ i pastërti, - pikërisht sikurse acidi karbonik që âsht vdekje dhe helm.

        Na nuk kemi me i lavduem principet morale të Muhamedit si gjithnji mâ të mirat, por prap ndër’ to âsht gjithmon nji prirje për të mirë; ato janë shprehjet e sinqerta të nji zemre që kishte qëllim me shkue kah e mira dhe e vërteta. E falmja hyjnore e Krishterimit, me kthye dhe faqen tjetër kur të qëllon kush, nuk gjindet këtu: ti duhet t’ahmarrish, por ahmarrja duhet të jet me masë, jo e tepërme, a përtej cakut të drejtësís. N’anë tjetër, Islamizma, sikurse çdo Fé e madhe, dhe brenda esencës së njeriut, âsht nji barazuese e përsosun e njerëzve: shpirti i nji besimtari âsht mâ i randësishëm se të tâna mbretnít e dheut; dhe njerzit, mbas Islamizmës janë të gjith të njinjishëm. Muhamedi ngulë kâmbë me doemos, jo mbi përshtatjen e të dhânmes lëmoshë, por mbi evojitjen e sajë. Ai shënon me ligj se sa duhesh me dhânë dhe, në qoftë se ti nuk vepron ashtu, ka me qenë për të keqen tânde. E dhjeta pjesë e t’ardhunave të përvitëshme të nji njeriu, çfarëdo qofshin, âsht prona e të vorfënve, e atyneve që janë të mjerë dhe kan nevojë për ndihmë. E tâna këjo e mirë: âsht zâni i natyrëshëm i njerëzimit, mëshirës dhe barabartësís që banon në zemrën e këtij Biri t’egër të Natyrës që flet kështu.

        Paradizi i Muhamedit âsht sensual, dhe Ferri i tij gjithashtu; e vërtetë, si në njenin dhe në tjetrin ka mjaft që i tronditin të gjitha ndienjat e shpirtit përbrenda nesh. Por na duhet të kujtojmë se Arabët e patën pasë kësisoj. Muhamedi, në gjith sa ndërroi në tê, e zbuti dhe pakësoi këtê të tânë. gjithashtu dhe Sensualitet mâ të këqija janë puna e Doktorve t’Islamizmës [26] dhe jo e Tij. Në Koran, me të vërtetë, bâhet shum pak fjalë, mbi gëzimet e Paradizit; atje ato mâ tepër njoftohen se sa tregohen me kâmbëngulje. Por as nuk harrohet me u-thanë se, bile edhe atje, gëzimet mâ të nalta kan me qenë shpirtnore; gjendja e kulluet e mâ të Naltit, këjo ka me i kapërxue gjith gëzimet tjera, në mënyrë të panjehsueme. Ai thotë; Përshëndetja e juej ka me qenë «Paqe» Selam, Kij Paqe – ja gjâja për të cilën dëshirohnen të tânë shpirtat e arësyeshëm dhe e kërkojnë me të kotë, si të vetmen lumní, këtu poshtë. «Ju do të uleni në ndenjse me fytyrë kundrejt njeni tjetrit: gjith mënít kan me u-flakun jashtë zemrave tueja.» Gjith mënít! Ju do t’a doni njeni tjetri lirisht; për cilindo prej jush, në sy të vëllazënve të tij, ka me pasun Qiell mjaftë.

        Në mbështetje me këtê të Paradizit sensual dhe të sensualitetit të Muhamedit, mâ e hidhta kaptinë e tânave për né, ka shum gjâna për t’u-thânë, për të cilat nuk âsht e volitëshme me hŷ këtu. Vetëm dy përmendje do të bâj dhe me kaq do t’a le në dlirësín e shpirtit t’uej. E para më jepet nga Goethe; asht nji qëllesë e rastisëshme e tij, që duket mjaft e vjefshme për t’u-vû ré. Gjindet në nji nga Skicat e tij në «Udhëtimet e Mjeshtrít» ku heroi vjen në nji shoqní njerëzish me zakone shum të çuditëshme, nji prej të cilëve ishte ky: «Na kërkojmë» thotë Mjeshtri «që cilido prej misvet t’onë t’a kufizojë veten në nji drejtim» të shkojë drejt kundër dëshirës së tij për nji gjâ dhe t’a bâjë veten me mbarue atê që nuk dëshiron t’a bâjë, sikur t’i lejshim mâ të gjânin qark në drejtime të tjera. Mue më duket me pasë nji drejtësí të madhe në këtê. Me gëzue gjânat që janë të dëfryeshme, nuk âsht këjo e keqja, por e kthymja e vetes s’onë në skllavërí, me anë të tyne. Le t’a pranojë njeriu nji herë se âsht mbret mbi zakonet e tij; se mundet dhe do t’i flaku tej, por sa t’i tregohet shkaku: ja ky âsht nji ligj i shkëlqyeshëm. Mueji i Ramazanit për Myslimanët, mjaft i rândësishëm në Fén e Muhamedit, mjaft i këtillë në jetën e tij, prîn; në këtê drejtim. Në qoftë se nuk e bânë me paragjykim, a qëllim të kjarët të përmirësimit të moralit, në pjesën e vet, ahere bâhet prej nji instinkti të posaçëm, burrniplot dhe të shëndosh, i cili âsht sakaqë i mirë.

        Por âsht edhe nji gjâ tjetër me u-thânë mbi Paradizin e Ferrin e Muhamedanëve dhe këjo âsht që, sa do të smadhuem dhe lânduer që të jenë, ata janë dhumerë të nji vërtetësije të pasosun, e cila s’mbahet e s’ruhet gjithnji kaqë mirë gjetiu. Ai paradiz sensual i smadhuem i tij, ai Ferr flakrues i tmershëm, ajo e tepërmadhja Ditë e gjykimit që ai ngulë kâmbë përherësisht, ç’janë këto të tâna veç nji hije mugoshe t’imagjinatës s’errët Beduine, për atê Fakt të madhnueshëm shpirtnuer, dhe Fillimin e Fakteve, gjâ e cila âsht keq edhe për nè, në qoftë se nuk e dijmë dhe nuk e ndiejmë të gjithë, Natyrën e Pakufishme të Detyrës? Veprimet e këtushme të njeriut janë me rândësí të pakufishme për tê dhe kurr nuk vdesin, ose nuk kan të sosun. Njeriu gjatë jetës së tij të vogël, ngjitet aqë naltë sa në Qiell, ulet kaqë posht sa në Ferr dhe, në kohën e tij tri herë nji zet vjetë, mban të fshehun frikësisht dhe çuditërisht nji Përjetësí të tânë. Këjo e gjithë qe ndezun, si në karakter flake, përbrenda shpirtit t’Arabit të egër. Si në flagë dhe vetëtimë, ajo qëndron atje e shkrueme, e tmershme, e parrëfyeshme, gjithmon përpara tij. Me vetëbindje dalldisëse, me nji sinqertësi të rrept dhe t’egër, jah, nis të shprehet, nuk âsht i zoti me u-shprehë, përpiqet t’a thotë dhe e trupëzon n’atê Paradiz e Ferr. Trupëzoje si të duesh, ajo âsht e vërteta e parë e gjith të vërtetave. Ajo âsht e nderueshme në të tânë trupëzimet. Ç’âsht mbarimi kryesor i nji njeriu këtu poshtë? Muhamedi e ka përgjigjun këtê pyetje në nji mënyrë që kishte me i lânë ca prej nesh të turpnuem. Ai nuk e merrë të Drejtën dhe të padrejtën, sikurse Bentham dhe Paley [27] për me bâ hesap fitimet dhe humbjet, gëzimin themeluer të njenës dhe të tjetrës, dhe, tue nxjerrun me anë të mbledhjes e të zbritjes përfundimin neto, të pyes, Në se e Drejta, tanësisht, nuk ia del me të tepërme? Jo, nuk âsht mâ mirë me bâ njenën, para tjetrës; njena âsht ke tjetra siç âsht Jeta ke Vdekja, si Qielli ke Ferri. Njena nuk duhet bâ n’asnji mënyrë, tjetra nuk duhet lânë pa u-bâ kurrsesi. Ti nuk ke me i matun, pse ato janë të pamatëshme të dyja: njena âsht Vdekje e përherëshme ke njeriu, tjetra jetë e pasosun. Dobia Benthamiane, virtuti i mbështetun në fitim dhe humje, tue kthye Botën e Perëndís në nji maqinë të vdekun dhe Shpirtin e pakufishëm Qiellor të njeriut në nji kandar bari për me peshue bar dhe thërecka, gëzime dhe hidhërrime. Në qoftë se Ju më pyetni se kush i jep Botës nji pamje varfanjake dhe gënjeshtare, mbi njeriun dhe Destinimin e tij në këtê Gjithësí, Muhamedi, a po ata, unë do të përgjigjem: Nuk âsht Muhamedi.

        Përgjithësisht do të përsëritim se Feja e Muhamedit âsht nji lloj Krishterimi, ka me vete nji element të vërtetë nga ajo q’âsht shpirtnisht mâ e nalta, e cila s’mund të fshihet prej të tânë të metave të sajë. Perëndija e Skandinavazve, Dëshira, Perëndia i gjith njerëzve të palavruem. – ky âsht smadhuem prej Muhamedit në nji Qiell, por nji Qiell Detyre të shenjtnueme, për me u-fitue me besim e mirëbâmje, me vepra trimnore dhe me nji durim hyjnuer, që asht mâ tepër madhështuer. Ajo âsht Paganizëm Skandinave dhe, në të vërtetë, element hyjnuer i shtuem i asaj. Mos e queni të rreme; mos vështroni të rremen e asaj, vështroni të vërtetën. Për dymbëdhjet shekuj ajo ka qenë Feja dhe urrëfryesja e jetës se nji të pestës pjesë të racës njerëzore. Mbi të tâna tjerat, ka qenë nji Fé e besueme me zemër. Këto Arabët besojnë në Fén e tyne dhe përpiqenë me jetue ndaj sajë. Asnji nga Krishtenët, që prej atyne të kohnave të lashta, dhe ndoshta Puritanve Engles të kohës modern, s’ka qëndrue ndaj fés së tij ashtu siç bâjnë Myslimanët ndaj së vetës, - tue e besue tânësisht dhe tue përballue Kohën dhe Përjetësín me tê. Sonde ruejtësi në rrugët e Kajorës, kur thërret «kush âsht?» ka me ndëgjue prej kaluese, bashk më përgjegjen: «Nuk ka Perëndi, përveç Perëndís», Allah Ekber, Islam, tingëllon me shpirtnat dhe gjith qenien e përditëshme të këtyne miljonëve zeshkanësh. Misionár të zellshëm e predikojnë ndaj Malejve, Pupanëve të zes, Idoltarve brutal, - tue çdukun shka âsht mâ e dobët dhe asgjâ prej ç’âsht mâ e mirë, ose e mirë.

        Për kombin Arab ajo qe nji lindje prej errësinës në dritë; pikë së pari, Arabia u-ngjall prej sajë. Nji popull i vorfën e barí, vërtitej i panjoftun, në shkretinat e tij që prej krijimit të botës. Nji Hero Profet iu dërgue atyne me nji fjalë që mund t’a besojshin: Shif! E panjoftuna bëhet e njoftun në të tânë botën, e vogla âsht rritun e smadhuem. Mbrenda nji shekulli mâ vonë, e vogla âsht rritun e smadhuem. Brenda nji shekulli mâ vonë, Arabia âsht sa Grenada, në këte anë, dhe në Delfi, nga tjetra, tue flakrue në trimnín, shkëlqimin dhe dritën e Zheniut; Arabia shkëlqen, përmes kohnave të gjata, në nji pjesë të madhe të botës. Besimi shkëlqen. Nji Hero Profet iu dërgue atyne me nji fjalë që mund t’a besojshin: Shif! E panjoftuna bâhet e njoftun në të tanë botën, e vogla âsht rritun e smadhuem. Brenda nij shekulli mâ vonë, Arabia âsht në Grenada, në këtê anë, dhe në Delfi, nga tjetra, tue flakrue në trimnín, shkëlqimin dhe dritën e Zheniut; Arabia shkëlqen, përmes kohnave të gjata, në nji pjesë të madhe të botës. Besimi âsht i madh, jetëdhanës. Historia e nji kombi bâhet e frytëshme, shpirtnaltuese dhe e madhe, kaq shpejt sa ai të besojë. Arabët. Muhamedi dhe ai nji shekull, - a nuk âsht sikur një shkëndí që pat rá, nji shkëndí mbi nji botë që dukej rânë e zezë, por her râna del barot kërcitës dhe flakron nalt drejt qiellit prej Delfi në Grenada! Unë ju thashë, Njeriu i Madh gjithmon qe si shkreptimë prej Qiellit, njerëzit e tjerë pritshin për tê si lândëndezëse dhe pastaj kishin me flakrue dhe ata vetë gjithashtu.

[1] Dilirium.

[2] Burns, Robert vjershëtor Skotez.

[3] Vepër kote: kupto veprën poetike dhe vlerën e sajë për Anglin.

[4] Edhe nji Carlyle e dron nganjiherë furín e turmës.

[5] Peacocke, Thomas Love: shkrimtar anglez i shekullit 18-19.

[6] Grotius: Historian Englez i shek. 18-19.

[7] Speciositet: vetia me qenë specious, nga Latinishtja speciousus: e bukur – dukëshme, me kuptimin figurative të së qenmes së nji gjâje vetëm përciptaz e drejtë ose e mirë dhe e bukur.

[8] Cagliostro, Jozef nji çarlatan i zoti që korri nji zulmë të shkëlqyeshme n’oborrin e Luigjit XVI të Francës.

[9] Mirabeau: Nji nga nisiatorët kryepriës të revolucionit të hershëm Françes.

[10] Cromëell: General dhe burr shteti anglez.

[11] Kupto: drita e së vërtetës.

[12] Revelatë

[13] Sale: Letrar anglez, lavrues i letërsís semitike, i përmendun për përkthimin e bukur te Koranit.

[14] Sabianët, nji fis i Arabís.

[15] Disdorius Sicilius: Historian grek nga Siqelia, i përmendun për Historín e Përgjithëshme 40 vol. nga e cila kanë mbetë vetëm 25 librat e mbramë.

[16] Silvistre de Sacy, Isác, orientalist e burrë shteti francez 18-19 shekull.

[17] Kubit: masë = 46 cm. gjatë afro.

[18] Kupto: Ligjin e madh Qendruer.

[19] Zbulesën Qiellore që Muhamedi ishte kushtuem me ia bâ të njohtun të tânve.

[20] Kupto: të vërtetën e gjithësishme.

[21] Kuptó: Perëndin.

[22]     ‘’     Muhamedin.

[23] Alurement-et = tërhekjet për dishka me anë të disa të mirave të premtueme.

[24] Kupto: madhështin e vërtetësis së gjanave të pame.

[25] Ndjenja morale e njeriut të rremë q’â zhytun kaqë poshtë, sa në pikë të mosqenies.

[26] Si qëndrojnë vallë ata të vendit t’onë në këtê pikë?...

[27] I pari Filosof angles dhe i dyti teolog, që jetuen në 18-19 shekull