Veprimi ma i parë adhurimor në Islam asht pa dyshim salāt-i (në persisht, namāz) apo ‘falja’ dhe ndoshta tipari ma dallues i namazit asht lidhja e tij e ngushtë me lëvizjet trupore. Në botën moderne njerëzit janë mësue me pâ në edicionin e lajmeve të mbramjes grupe të mëdha muslimanësh që bijnë në sexhde, por s’asht nevoja me thanë që asnji gazetar nuk ka asgja pos nji interpretimi politik për domethanien e këtij veprimi. Disa historianë apo orientalistë janë mundue me shpjegue randësinë e aspektit trupor të faljes. Shënimet e mëposhtme munden me ndihmue për me hedh pak dritë mbi atë se si i kupton tradita islame arsyet për pozicionet e marruna nga besimtari gjatë kryerjes së faljes.

∼ 9 min. lexim

Kam mall të thellë që të kthehem në tokën e cila qëndron vetëm pak përtej vendit ku këmbët mund të më mbërrijnë. Kam mall të thellë të ik aty ku hëna dhe yjet qenë të vetmet drita të njohura në errësirë dhe shqisat e mia ishin më të zgjuara; kur mundesha të shikoja tamam si një dre.

∼ 12 min. lexim

Filli nisi një gjysmë-shekulli më parë me atë që tradicionalisht njifet si lindje apo lindje e dytë, atëherë kur u takova me mësuesen time, një grua të moshuar ruse me flokë të thinjura që i mbante të lidhura top. Me një shikim të saj përjetova diçka të thellë që më bëri të ndjehem si një grimcë pluhuri përdhe... Irina Tweedie atëherë sa u pat kthyer nga India, ku ishte trajnuar nga një mjeshtër sufi. Ajo kishte ndenjur në kopshtin e tij në Veri të Indisë duke kërkuar rrënjën e parrënjë, shkakun e pashkak. Por, siç ajo vet na tregoi: "Unë shpresoja të mësoja udhëzime të jogas, prisja mësime të mrekullueshme por ajo çfarë ai më bëri të ballafaqohesha ishte errësira brenda meje që gati më mbyti". 

Ngjarja mâ madhështore e mâ misterjoze e fenomeneve të krijimit, akti mâ artistik i Fuqís Hyjnore, asht fillesa e jetës së Pejgamberit, lindja e Resulit të Zotit.

Këtu, në "vendin tjetër" ajri nuk është i helmuar, dhe duhma e botës së sotme, në këtë epokë post-reale, nuk na mjegullon shikimin. Qeshja e fëmijëve tingëllon reale. Këtu ka qetësi dhe stinët janë të barazpeshuara. Në psikën dhe shpirtin tonë ende ka vende të egra ndër të cilat nuk ka pesticite apo helme dhe ku dija e lashtë e Tokës është ende e qasshme.

Është thelbësore të kuptojmë se për rrëfyesit e mëparshëm bota e dukshme dhe e padukshme, materia dhe shpirti, nuk janë të ndara. Kafshët janë të ngjyer me shpirtin. Malet, liqenet dhe vendet e tjera sakrale kanë fuqi shpirtërore. Ka shumë vende ku njeriu mund ta ndiejë praninë e botës së shpirtit – në zabelet e pemëve të vjetra apo në mes të gurëve qëndrues të lashtësisë. Shqisat bëhen më të vetëdijshme ndaj të padukshmes, ndaj ndjenjave më tepër se fakteve. Pra, për shembull, një peligrinazh tibetian budist është gjithashtu një udhëtim i brendshëm vegimtar. Nuk ka ndarje në mes tyre. 

Qytetërimi jonë po bëhet kurban për t’i mundësuar një numri shumë të vogël njerëzish të vazhdojnë të pasurohen masivisht. Biosfera jonë po bëhet kurban në mënyrë që njerëzit e pasur në shtetet si ky i imi të mund të jetojnë në luks. Vuajtja e shumë njerëzve është ajo që po paguan luksin e pak njerëzve.

— Greta Thunberg 

Tue dashtun të bajë një barazim midis Librit Hyjnuer e t'atij landuer, i shenjti Ali ka thanë: "Të gjitha suret (kaptinat) e Kuranit janë të mbledhuna n'atë që asht në fillim në Seb' al-Methanin, e cilla për bahet prej shtat pjesësh, këto të gjitha mblidhen, si rezyme, në kuptimin e Besmelesë e kjo në shkronjën e parë të saj ba, por dhe kjo tretet në pikën e vetme, që i ruen substancën."

Galibi e kishte edukuar shpirtin dhe zotëronte një frymëzim dhe ekzaltim të thellë mistik, ndërsa ishte ende tridhjetë e katër vjeç, u caktua sheh i teqes (selisë) mevlevite të Gallatës.

Nji muhabet mbi poezinë e Nesimit "Trandofili" i përkthyem prej Artan Sadikut e i kënduem në shqip prej Petrit Çarkaxhiut. 

Në nji vakt kur njerëzit e tjerë ndijnë dhimtë e neve na kaplon mpimja e nuk ndijmë asgja, pra, nuk jemi tue jetue fitran tamam, atëherë pejgamberi vjen me nji dritë tjetër e na porositë kështu:

Kur të hasni në ata që janë në dhimtë, vajtoni!
E nëse nuk ju vjen me vajtu, mundohuni!

Pejgamberi, Muhammedi alejhi selam i ka përshkrue këto lidhje të paracaktueme hyjnore në hadithin: "Rexhebi asht mueji i Zotit, Shabani asht mueji jem e Ramazani asht mueji i ummetit tem."

Po i shkruaj këta rreshta në kohën e pandemisë së madhe, kur për disa muaj bota jonë u ngadalsua dhe pothuajse u ndal. Përderisa qetësia u rrit rreth nesh erdhi koha të dëgjohej një këngë tjetër, jo ajo e makinave dhe tregtisë, por ajo e farave të së ardhmes, të cilat zemrat tona kishin nevojë të dëgjonin.

Attari asht shpirti e Sinaiu dy syt e zemrës tij

Nga gjurmat e Attarit e të Sinaiut un po vij

Hazreti Mevlana Rumi

Meulanaja asht nji poet i ndijshëm. Vjershat e tija mund të shembllehen me nji lum qi shkon tue rrjedhë gjatë shtratit të vet, herë me murmurime të lehta e herë me shungllime të randa. Me vjershat e tija të flakta qi e hudhin njerin në ekstaz, me inteligjencën e dijtunin e tij të gjanë e me mendimet e bindjet mistike, la gjurmë të pa shlyeshme në botën islame.

Shumë e ma shumë po i ndigjoj myslimanët tue vuejt faktin qi iu asht hjek Islami Rumit. Shumë prej sentimenteve të tyne i ndaj edhe unë me ta, ama sipas meje, fakti ma tragjik asht qi për nji shumicë të bashkësive myslimane Rumi asht përjashtue prej Islamit. Nuk kam has nji tronditje të njajtë mbi këtë fakt në mesin e myslimanëve...

E Vërteta është një dhe absolute. Në nivelin e mendjes nuk mund të ketë të Vërtetë dhe nuk mendoj se mund ta dallojmë atë. Vetëm fakti se unë jam e ndryshme nga ti në çastin që jam duke folur, tregon se as unë dhe as ti nuk mund ta kemi, ta ndiejmë apo ta flasim të Vërtetën. Duke qenë dy entitete (ekzistues) të ndryshëm, ju do ta shihni atë nga një këndvështrim tjetër dhe unë nga një këndvështrim tjetër. Pra, si mund të jetë ajo e Vërteta?!... 

Ashtu si traditat e tjera fetare, Islami u drejtohet tri sferave thelbësore të ekzistencës njerëzore. Mund t’i quajmë trup, mendje e shpirt; ose me ba, me njohë, me kenë. Trupi asht sfera e veprimit, ritualit dhe marrëdhanieve shoqnore. Mendja asht sfera e ndijimit, besimit dhe njohjes. Shpirti asht sfera e ndërgjegjësimit ma të thellë për veten dhe lidhja e brendshme me Zotin.

Fjala Tesavvuf n'arabisht asht nji êmën i gjinis mashkullore e qi, si donë me thanë disa shkenctarë të prendimit, vjen prej fjalës greke "Sofi,,. Në kundreshtim me këtë kuptim, disá dijetarë islamë pretendojnë se fjala Tesavvuf vjen prej fjalve arabe "Saf,, ose "Safvet,, qi donë me thanë Pastrí. Por ka dhe asish qi kanë thanë se rrjedh prej fjalës Ehlussofa...

Zot i vertetë është drit' e qiejvet dhe e dheut. Ajo drit' është si një vatrë, në të cilët është një flakë, një flakë brënda në një qelqe. Në një qelqe si nj'yll i ndriturë; ajo flaka ndizetë me vajt të një druri të bekuarë të nj'ulliri, që s'ësht' as nga lindja as nga perëndimi, dhe vaji ndrin pa vënë zjar. Eshtë dritë mi dritë, Zot'i vërtetë heq drejt dritës' së tija ata që do.

"Ata qi shohin në Virtytin si me qenë nji mposhtje e vetvehtes dhe vështrojnë qi Zoti t'i shpërblejë mjaft për të janë sigurisht shumë larg nga të kuptuemit e Virtytit me saktësí; a s'janë Virtyti si edhe shërbimi qi i bâhet Zotit vetë lumtënija si edhe vetë lirija mâ e naltë?"

"Mirësija nuk qëndron në shpërblimin nga Virtyti, por se në Virtytin vetë".

Para së gjithash, Rumiu është një njohës mjeshtëror i shpirtit. Ai ka shkruar poezi, por nuk mund të shihet vetëm si poet. Ai ka treguar historira të ndryshme, por nuk mund të shihet vetëm si tregimtar. Krejt ndryshe nga ç'mund të mendohet, ai s'është as themeluesi ose paraprijësi i ndonjë feje! Ai është, sipas terminologjisë mistike, një myrshit, domethënë orientues i rrugës së drejtë, një pir, domethënë një plak ose i mençur dhe një ustad, domethënë usta, mjeshtër i shpirtit njerëzor ...

“Me emrin e Atij që nuk ka emër, por që shfaqet me cilindo emër që e thërrisni.”

... tradita e të dashuruarve që moti ka ditur se thirrja jonë vetë përgjigjja, malli jonë për Të është Malli i Tij për ne – “je Ti që më thërret te Ti.” 

Punimim "Kur'ani në letërsinë shqiptare", që po ia ofroj opinionit intelektual dhe atij të gjerë shqiptar, është një përpjekje që në mënyrë specifike dhe pa paragjykime, të jepet një pasqyrë sado e vogël mbi burimet kuranore në letërsinë shqiptare dhe literaritetin e saj. 

HIDËR-I em. i përveç. personi kudó; Hizër-i emën i nji shenjti; hidërelez-i Veri; hidrelez, në rreth të Përmetit etj. vise të Jugut dhe në një qendër shqipfolëse në Manastir për një ditë motmoti...

عاشق ايمش هر ن وار ﻋﺎﻝﻢ

ﻋلم بر قيل و قال ايمش آنجق

‘Âşık imiş her ne var ‘âlem

‘İlm bir kîl ü kâl imiş ancak

Gjithçka ka alemi asht veç ashk

ilmi pos "thash' e m'tha" tjetër s'asht.

Tingulli asht nji veprimtari e ndijshme qi përshkon tanë jetën. Tingujt e ndryshëm ndryshojnë prej shprehjes së jashtme, po në brendi të saj asht nji dhe e njajta veprimtari e cila i drejton tanë tingujt. Sa ma thellë qi hyjmë për te msheftësia e tingullit, aq ma shumë mundemi me gjurmue lidhjen qi i lidhë tanë ato. Muzikantët ket lidhje e quejnë harmoni, dhe në harmoni mshifet sirri i gëzimit e paqes.

Hafizi, si dijetar i thellë në Hadith e Tefsir ka pas bamun nji "Hashije" (not marginale) Tefsirit të Kazi Bejzaviut, nji raport të përsosun "Qesh-shafi Zemahsheriut" dhe sa e sa vepra të tjera. Buja e dinjiteti i Hafizi Shiraziut u përhap n'an'e kand të botës, sa qi emni i tij përmendesh me simpathi të madhe prej të gjithve.

Se në ç'shkallë përsosmenije morale kishte mbrrijtun i shenjti Shejh, vehet në dukje nga ajo strof e Meulana Xhelalud-dini Rumiut... 

Attari asht shpirti e Sinaiu dy syt e zemrës tij

Nga gjurmat e Attarit e të Sinaiut un po vij.

... disa njerëz të cekët... kanë pas guxue t'qujn Shejhi-Eqberin Shejhi-Eqfer (jashta rrugës së vërtetë). Por ke mendje gjonët ai asht krejt i pastër nga nji njollë e tillë, dhe nuk ka aspak dyshim se veprat e tija çmohen si origjinalitet i së vërtetës përpara dijetarve të përsosun.

Para mishërimit shpirti asht tingull. Kjo asht arsyeja se pse na kemi dashni ndaj tingullit.

Çfarë farash duhet të mbjellim në mënyrë që të jetësojmë një histori të re? Duke iu rikthyer një ekologjie të thellë të vetëdijes ne mund të rizbulojmë një ndërgjegjje të magjishme që i përket marrëdhënies thelbësore që kemi me Tokën e gjallë. 

... Këtê Muhamed, ahere, në asnji mënyrë nuk do t’a quejmë si nji të Marrë dhe Theatrist... Fjalët e këtij njeriu nuk qenë të rreme, jo, as qenë të këtilla veprat e tij këtu posht. Asnji Marrëzí dhe Vetëmburrje nuk kemi tek Ai; por nji shuk të zjarrët jete, formue prej gjiut të Natyrës Vetë. Me ndezun botën, kështu kishte urdhënue Bamësi i botës. As fajet as të metat, bile as edhe pasinqertësit e Muhamedit, qoft’ që këto provohen kundër tij, mâ mirë se kurr, nuk mund t’a tundin këtê fakt të parë mbi ‘Tê...

Çka na quejmë muzikë në jetën e përditshme asht veç nji miniaturë e krejt çka asht mbas kësaj, e cila ka kenë burimi edhe origjina e kësaj natyre. Prandej, të urtit e tanë kohnave e kanë pa muzikën si nji art sakral, se në te shikuesi mundet me e pa tanë pikturën e universit, edhe në alemin e saj urtaku mundet me e interpretue sekretin edhe natyrën e punës së tanë universit.

Dashuria është misteri më i madh i krijimit. Ai është sekreti që ne si sufistë e mbartim për krijmin. Prandaj jemi mu në qendër të krijimit, prandaj s’mund të jemi cepave apo jashtë tij. Ne jemi gjithmonë të përfshirë në të sepse ne e mbartim këtë këngë të dashurisë, këtë pasion që është dashuria e Tij për Vetveten. Dashurinë e të Dashurit tonë për Vetveten, te shprehur në këtë manifestim të jashtëzakonshëm, ne e quajmë jetë, e quajmë krijim...

Përmes këtij kreu nuk du me nxitë bestytni, e asnji ide qi mundet me i tërhjek njerëzit në fusha kurioziteti. Përmes kësaj teme du me e drejtu vëmendjen tek ata, qi e lypin hakun përmes ligjit të muzikës i cili punon në tanë universin e qi, me fjalë tjera, mundet me u emërtue si ligji i jetës, sensi i proporcionit, ligji i harmonisë edhe ligji qi bjen balancin.

Rahmeti përfshin gjithçka sepse të gjitha gjërat, pavarësisht nëse ekzistojnë apo jo në një kohë të caktuar, janë të njohura për Vetëdijen Hyjnore, gjetjen Hyjnore, Vuxhudin Hyjnor, e cila është sfera e rahmetit. Gjërat gjenden në botë sepse Rahmeti Hyjnor u ka dhuruar ekzistencë. Ai i mëkon dhe mban. Pa cilësitë amësore të rahmetit, krijimi do të shkatërrohej nga Zemërimi dhe Ashpërsia...

Në bazë të botëkuptimit esoterik, muzika asht fillimi dhe fundi i universit. Krejt veprimet e lëvizjet e bame në botën e dukshme e të padukshme janë muzikore, qi i bjen se ato janë të përbame prej vibrimeve qi i përkasin nji rrafshi të caktuem ekzistencial.

“Kqyrni në zemrën t’uaj” thot Sufiu, “pse Mbretnija e Zotit âsht në juve”. 

Mbasi tema asht rreth harmonisë së muzikës, kisha deshtë me thanë qi harmonia e vërtetë e saj vjen prej harmonisë së shpirtit. Vetëm muzika qi vjen prej harmonisë së shpirtit, burimit të vërtetë të saj mundet me u quejt e vërtetë. Kur vjen prej aty, ajo duhet me i tërheq tanë shpirtnat.

Qëllimi i jetës së vërtetë në këtë botë asht përsosunija. Këtë qëllim parashtron Zoti me gojën e Profetit tue thanë: “Zoti thotë, personi që due Unë bahem veshi i tij me të cilin ndigjon, drita e tij me të cilën ai shef, dora e tij me të cilën ai prek dhe kamba e tij me të cilën ai ecë.” ...

Poezinë nuk e bën as klasiçizmi, as romantizmi, as realizmi, as surealizmi, as natyralizmi, as kubizmi, as izma të tjera. Poezinë e bën humanizmi. Poezia shpreh shpirtin e njeriut dhe s’mund të jetë vetëm se realiste. Vetëm poezia që ka si temë të përbrëndëshmen e njeriut rron. 

Shumë prej njerëzve në botë e marrin muzikën si nji burim zbavitjeje, nji kalim kohe; për shumë muzika asht nji art, e nji muzikant nji zbavitës. Ama, asnji s'ka jetu në ket botë, s'ka mendu e as s'ka ndi, pos qi e ka konsideru muzikën si ma sakralja në mes krejt arteve. Se asht fakt qi ate se çka s'mundet arti i pikturës qartas me e kallxu, poezia e shpjegon me fjalë, e ate qi edhe poeti e ka zor me e shpreh në poezi, shprehet në muzikë.

Pra, nuk asht e çuditëshme që shenjtorë të ndryshëm ta kenë spjegue misticizmin në lloj lloj mënyrash si mbas shijes e prirjeve të tyne.  Disa prej tyne e kanë identifikue me thjeshtësinë, disa me sakrificën e vet vehtes e disa tjerë me shkrimjen e vehtes në Zotin etj. ...

Pse quhet muzika art hyjnor, kur asnjena prej arteve tjera nuk quhet kësisoji? Na sigurisht mundemi me e pa Zotin në të gjitha artet dhe në të gjitha shkencat, po vetëm, edhe vetëm në muzikë Zoti asht i lirë prej të gjitha formave dhe mendimeve. Në çdo art tjetër ka idhujtari. Çdo mendim, çdo fjalë e ka formën e vet. Veç tingulli asht i lirë prej formës. Çdo fjalë poezie krijon nji pikturë në mendjet tona. Vetëm tingulli nuk ban qi të na u shpërfaqet nji objekt përpara.

I kam ra vinës deri sa zemra jem u shndërru në po at instrument. Masnej, ia ofrova këtë instrument Muzikantit Hyjnor, muzikantit të vetëm në ekzistencë. Prej atëherë unë jam ba fyelli i Tij, dhe vetëm kur të vendos Ai, e luen muzikën e Tij.